مصارف،کاربردها ی دارویی و فرآوری سنتی عناب

مصارف،کاربردها ی دارویی و فرآوری سنتی عناب

حضرت علي (ع) :

1-العناب يذهب بالحمي(عاملی،1409ه.ق)

عناب تب را مي برد.

امام جعفر صادق (ع) :

2-فضل العناب علي الفواكه، کفضلنا علي الناس(عاملی،1409ه.ق)

برتري عناب بر ديگر ميوه ها مانند برتري اهل بيت بر ديگر مردمان  است .

1- مصارف و کاربرد ها ی عناب :

عناب به عنوان يك گياه دارویي و با خواص غذایي بالا (جداول2- 1 و 2-2) به صورت تازه و خشك مصرف مي شود . اين ميوه سرشار از ويتامين C است .در حالت تازه 74/ 36 درصد و در حالت خشك  65 الي 77/71 درصد قند دارد و به همين دليل از آن در توليد كمپوت و شيريني استفاده مي شود . شيگجن دانشمند چيني در قرن شانزده ميلادي در كتاب داروهاي گياهي ذكر کرده كه عناب در 2 هزار سال قبل مصرف دارویي داشته و در كشورهاي شرق آسيا از ميوه ، بذر ، برگ ، پوست و ريشه آن براي معالجه بيماريها از جمله كاهش تب استفاده مي شده است . (Aslanov ،1967). در هندوستان از ميوه عناب به عنوان داروي لعاب دار و نرم كننده سينه و جلوگیری از خون قاعدگی استفاده مي شود و براي تصفيه خون و كمك به هاضمه تجويز مي شود ، جوشانده ريشه عناب را براي كاهش تب به كار مي برند و گرد ريشه خشك آن را روي زخمها و جراحتهاي كهنه مي ريزند ، التيام بخش است . پوست درخت عناب، دارویي براي قطع اسهال می باشد.

در هندوستان بر اساس يك تحقيق دقيق علمي صورت گرفته روي عناب موریتاني (رقمي حساس به سرما)معلوم شد كه اتانول موجود در عصاره برگ اين گونه ، داراي اثرات محافظتي روي جراحتهاي كبدي ناشي از مصرف تترا كلريدكربن مي باشد. (Mathu N& Vyas ،2000)

در كره از هسته آن به عنوان خواب آور و مخدر استفاده مي شود .

در چين از ميوه عناب و مغز هسته آن استفاده دارویي مي شود ، از عناب به عنوان پادزهر در مورد مسموميتهاي حاصله در اثر آكونيت و ژانسيانا (هر دو از گياهان خيلي سمي هستند) به كار مي رود(جانزاده،1377)( نگاره 2-1 ). عناب اثر و طعم داروهاي محرك را كاهش مي دهد. با اين توضيح هر وقت از نظر دارویي لازم باشد كه از گياه آكونيت(آقونیطون) و ژانسيانا خورده شود ، بهتر است كه توأم با عناب خورده شود، زيرا اثر سمي و تحریكي آنها را در حد مجاز مي كاهد و باعث مي شود كه آثار مفيد داروي فوق بدون خطر در بدن منعكس شود. (البته آقونیطون را هرگز بدون تجویز پزشک نباید استفاده کرد )

در كشور چين دارویي از عناب و چند گياه ديگر ساخته شده و به بازار عرضه شده و نقش مؤثري در رفع خستگي روح ، تسكين اعصاب‌، زودرنجي و تصفيه خون دارد.اين دارو با نام زیزیفوس فرمولا[1] یک داروي گياهي كلاسيك و قديمي است كه از گذشته دور مصرف مي شده است و معمولا با موارد زیر مخلوط می گردد(2) :

1- هسته میوه عناب اسپینوزا[2]

2- میوه شیساندره چینی[3]

3- گلایسیریز اورالنسیس[4]

4- لیگوستیک چانکسیونگ[5]

5- ریزوم آنه مارهنا[6]

همچنین داروی اولناکرات به شکل پودر،پایین آورنده فشار خون است که در ترکیب آن عناب، برگ پونه، برگ زیتون و میوه گل سرخ به کار رفته است. (Mahdizadeh ،1385) .عناب به عنوان داروي آرام كننده اعصاب و مقوي عمومي ، مقوي معده و آرام بخش ، ملين ، ضد سرفه و مدر به كار مي رود . بي خوابي را از بين برده و خواب آور است ، عرق شبانه را قطع مي كند و براي ضعف عمومي و ضعف شديد بسيار نافع است . از  برگ ، ريشه و پوست درخت عناب براي قطع بعضي از انواع تب ، تسريع رشد موي سر و تهيه مايع شستشوي چشم استفاده مي شود.

عصاره زیزیفوس به عنوان یک داروی هومئوپتیک محلی در نواحی دیگر همچون آسیای میانه ، آفریقای جنوبی و آمریکای شمالی استفاده می گردد.تقریباً از همه بخشهای گیاه زیزیفوس برای اهداف دارویی استفاده می شود .ویژگی عمومی گیاهان زیزیفوس خواص ضد تورم و ضد باکتریایی آنهاست ،تنوع گسترده ویژگیهای دارویی گیاهان زیزیفوس بسیار جالب توجه بوده و عصاره حاصل از این گیاهان بر ضد بیماریهای پوستی ،پرادراری ،تب و بی خوابی استفاده می شود(1).

عصاره های حاصل از برگ ،ساقه و ریشه های گونه های عناب ،کنار و رملیک واجد فعالیت ضد میکروبی و ضد قارچی بسیار بالایی هستند .فعالیت ضدمیکروبی تعدادی از عصاره های جنس زیزیفوس از  آنتی بیوتیکهای همچون پنیسیلین G و نیستاتین[7] بالاتر است( Liu و همکاران ،2004).

عصاره کنار دارای فعالیت ضد میکروبی و ضد قارچی است . در تحقیقی نشان داده شده است که این عصاره دارای یک نقش محافظتی قوی بر ضد افلاتوکسینها است (Abdel-Wahhab و همکاران،2007).

درتحقیق دیگری نشان داده شده است که عصاره آبی Ziziphus- joazeiro در مقایسه با قارچ کش آمفوتریسین B[8] ، واجد فعالیت ضد قارچ بسیار معنی داری بر ضد قارچهای :

Trichophyton  rubrum

Candida  gulliermondii

Candida albicans

Cryptocicus neoformans

Fonsecaea pedrosoi است (Cruz وهمکاران،2006).

عصاره های متانول و کلروفرم Z.oenopila فعالیت بسیار خوبی را بر ضد تعدادی از باکتریها نشان می دهد.عصاره کلروفرم چوب پنبه و برگ Z.rugosa فعالیت  ضد قارچی را  نشان داده است . عصاره متانول و  اتيل استات چوب پنبه  Z.rugosaنیز واجد فعالیت بازدارندگی بر ضد آنزیم B- گلوکورونیداز است (Shoeb وهمکاران،2005).

بعضی از گونه های جنس زیزیفوس حاوی عوامل ضد سرطان همچون بتولینیک اسید[9] هستند.در بذرهای Z.spinosa ، چوب پنبه ساقهZiziphus joazeiro. و رملیک وجود بتولین و بتولینیک اسید ثابت شده است (1).علاوه بر ویژگی ضد سرطانی خواصی همچون ضد ویروس (واجد فعالیت ضد ویروسHIV)، ضد تورم،ضد مالاریا و ضد میکروب نیز برای بتولینیک اسید یاد شده است.نقش ضد سرطانی این ماده در اثر القاء فرآیند آپوپتوزیس در سلولهاست (Mukherjee وهمکاران،2007).بذر های عناب واریته  spinosaیک داروی سنتی چینی است که به دلیل عملکرد آن بر ضد بی خوابی استفاده می شود .تجزیه و تحلیل مواد حاصل از این بذر ها وجود ترکیبات ساپونینی ،فلاو نوئیدی و پلی ساکاریدی را در این گونه نشان داده است که ساپونینها از نظر اثرهای مسکن و خواب آور مؤثرتر از فلاونوئیدها هستند و پلی سا کاریدها هیچ کدام از اثرهای فوق را نشان  نمی دهند  (JiangJian وهمکاران،2007).

غربالگری اولیه عصاره Zizizphus- mauritiana حضور موادی همچون آلکالوئیدها ، فلاونوئیدها، گلیکوزیدها، ساپونینها و اسانس را در عصاره حاصل از ریشه آن نشان داده است. اثرهای ضد اسهال عصاره متانول به غلظت آن وابسته است و بازدارنده عملکرد اعصاب سمپاتیک و استیل کولین بر روده بزرگ خرگوش است و می توان از این عصاره در طب سنتی و به عنوان یک عامل ضد اسهال استفاده کرد.  ( Dahiruو همکاران ، 2006). در تحقیقی نشان داده شده است که عصاره متانول  برگ Ziziphus-oxyphylla محتوی آلکالوئید، آنتراکینونیک، گلیکوزید ، فنل ، رزین، ساپونین و تانن است. این عصاره دارای فعالیت بسیار قوی تب بر و  Anti-nociceptive بوده که در درمان درد و تب کاربرد دارد (Nisar و همکاران ، 2007). برگ عناب مي تواند براي كاهش قند و چربي خون در افراد ديابتي مورد استفاده قرار گيرد (شيردل ، ز. و مدني ، ح . و ميربدلزاده،ر.1387)

فائو روزانه در رژیم غذایی افراد بزرگسال مصرف حتی یک میوه عناب را برای به دست آوردن ویتامین سی و ویتامین ب کمپلکس توصیه می کند.کیونگ ترکیبات آ.م.پی و جی . ام .پی. را درمیوه عناب بررسی کرد و نشان داد که میوه های خشک حاوی100 تا 600 نانو مول بر گرم و میوه های تازه دارای 100 تا 150 نانو مول بر گرم آ.م.پی و جی . ام .پی. میباشد .(3)

عناب ضمن اینکه خون را تصفیه مي كند ، خونساز نیز می باشد . التهاب ،تشنگي ، ناراحتیهای خون ، درد كليه ، كبد و مثانه را تسكين مي دهد. ماليدن آن به تنهايي يا  با  هسته، التهاب و ورم چشم را تسكين مي دهد، آشاميدن آب عناب خيس كرده و يا دم كرده آن مخلوط با عرق كاسني يا سكنجبين براي ناراحتیهای صفرا و خون مفيد است ، مقدار خوراكی ميوه عناب تا 50 عدد است . از جوشانده مخلوط عناب ، انجير ، خرما و كشمش به عنوان داروي مفيد براي درمان بيماريهاي سينه ،در طب عوام استفاده می شود . مصرف عناب هيچ گونه تحريكي در دستگاه گوارش ايجاد نمي كند. از اين جهت براي اشخاصي كه دستگاه هضم حساس دارند مناسب است . عناب نارس و سبز بي مزه ، گس و لعاب دار است و ارزش خوردن ندارد ، زيرا سنگين و خيلي دير هضم است به همين علت خيلي سفارش شده كه عناب  قبل از رسيدن مصرف نشود . علاوه بر خاصيت خنكي ، ماده اي در عناب است كه خلط آور بوده و از قديم براي درمان سرفه ، مداواي بيماري سينه ، كبد ، مثانه و رفع التهاب مصرف مي شده است . جوشانده عناب سموم بدن را دفع مي كند و گرفتگي صدا را از بين مي برد ، خون را صاف مي كند و براي سينه درد ، سوزش گلو ، ناراحتیهای ریه و کمردرد ،  مفيد است . اگر زياد بخورند دير هضم است و مصلح آن موز و شکر است ،  مصرف 10تا15 دانه خشك يا تازه به مدت چند روز برای مداوا ، كافي است .كوبيده عناب خشك را شب در آب سرد خيس کرده و صبح ناشتا بخورند، براي درمان كلسترول خون و شستشوي كليه مفيد است . برگ درخت عناب ساپونین قابل توجهی داشته و خاصيت شويندگي دارد . اگر كمي برگ تازه در كف دستها له شود، با آب توليد كف مي كند و به جاي صابون مي توان از آن استفاده كرد. اگر عناب را با هسته بسايند ، گرد به دست آمده زخم روده را مداوا مي كند،مصرف شیره حاصل از محل شكستگي شاخه درخت عناب يا تركهايي كه به هر علتي روي تنه پيدا مي شوند ، همراه با كمي سركه براي تقويت عمومي بدن مفيد است . چوب درخت عناب به علت داشتن تانن فراوان قابض بوده و در مداواي اسهال مفيد است .

مسيح دانشمند عرب نشان داد كه عناب بيماري آسم را درمان كرده و كمي حافظه را بهبود مي بخشد .

2- خواص دارویی :

طب قديم عناب را معتدل می داند و ابوعلي سينا اعتقاد داشت كه عناب كمي سوداییست. به هر حال ویژگیهای دارویی عناب را به شکل زیر می توان خلاصه کرد :

1-  به دليل داشتن لعاب زياد نرم كننده سينه است .

2- ملين است به ویژه اگر آن را با آب يا شير بجوشانند .

3- ادرار را زياد مي كند.

4- آرام كننده اعصاب است.

5- خون را تميز مي كند.

6- ضد سرفه است .

7- خواب آوراست و بي خوابي را برطرف مي كند.

8- جوشانده پوست درخت عناب دارويی ضد اسهال است.

9- آسم و تنگي نفس را تسکین  مي دهد.

10- براي معالجه و التيام زخمهاي كهنه ، پاشیدن گرد ريشه خشك شده عناب مفید می باشد .

11- هسته عناب خواب آور است.

12- خستگي شديد را بر طرف مي كند.

13- رشد موي سر را زياد مي كند.

14- جوشانده عناب گرفتگي صدا را بر طرف مي كند و براي سرفه و درد سينه مفيد است.

15- دستگاه هاضمه را تقويت مي كند.

16- حافظه را تقويت مي كند.

17-كم اشتهايي را بر طرف مي كند.

18- هرگاه كه احساس غمگينی كرده وگريه مي كنید يك فنجان دم كرده عناب  لبخند را به لبهاي شما هدیه مي آورد.

19- براي درمان سرطان آب عناب را با كاهو مصرف کنید .

20- جوشانده برگ عناب را براي رفع گلو درد و خونريزي لثه ها غرغره مي كنند و اگر آن را به صورت موضعي بمالند ، درد مفاصل را بر طرف مي كند.

(امیدبیگی، 1376 و زرگری،1371و میرحیدر،1373).

3- فرآوری سنتی عناب  :

3- 1 – شربت عناب :

عناب رسيده به صورت تازه و خشك قابل مصرف است . از آن شربت عناب نيز مي سازند كه در پزشكي استفاده مي شود .

800 گرم عناب خشك را در 4 ليتر آب مي جوشانند تا بپزد ، سپس عنابها را  له  مي كنند، مايع به دست آمده را صاف كرده  و 3 كيلو شكر در آن مي ريزند و دوباره كمي مي جوشانند . شربت عناب به دست مي آيد ،هنگام نياز نيم استكان از اين شربت را در يك ليوان آب خنك حل مي كنند و مي آشامند ، تمام خواص دارويی عناب در اين شربت موجود مي باشد.

3 – 2 – تصفيه جوشانده عناب :

ده دانه ميوه خشك شده را مي شكنند و همراه يك قاشق سوپ خوري تخم گشنيز  مي جوشانند ، سپس دم مي كنند . پس از ساعتي آن را صاف مي كنند به مايع به دست آمده که به اندازه ليوان معمولي است كمي شكر قرمز مي افزايند شربت خوش طعم و مطبوعی حاصل مي شود كه تب بر مي باشد ، رفع عطش مي كند و ناراحتيهاي صفرایي را برطرف مي كند . ميزان مصرف آن سه بار در يك هفته كافي است و معمولاً آن را ناشتا يا بين غذا مصرف  مي کنند . شربت عناب براي كساني كه از غذاهايي چون سير ،پياز ، خرما ،سرخ كردنيها ، غذاهاي پر روغن و ادويه دار بيشتر استفاده كرده باشند، داروي طبيعي خوب و مؤثری است .در گذشته به دليل نبودن داروهاي آرام بخش  نخاله هاي جوشانده عناب را خشك مي كرده اند و همراه كوكنار و كمي تفاله چاي خشك شده به جاي تنباكو در قليان دود مي كردند و براي تسكين دندان درد از آنها استفاده مي كردند . از جوشانده قسمت چوبي ريشه براي رفع احساس سيري مفرط و كمك به گوارش استفاده می شود و اگر آن را با گوشت بپزند و با سوپ يا آش آن را  بخورند براي افزايش شير و قطع خروج اخلاط خوني توأم با سرفه ، از ریه نافع است.

جوشانده شاخه و برگ عناب خارش و جوشهاي روي بدن را رفع مي كند . اگر كمي شاخه جوان همراه با برگ تازه يا خشك را بجوشانند و آب آن را بتدريج بنوشند، خارش بدن بر طرف خواهد شد ولي مشکلات جنبي نیز دارد و به علت از كار انداختن پرزهاي چشايي ، حس چشايي را از بين مي برد  و تشخيص مزه ها غير ممكن  مي شود ولي این حالت موقتي است و به تدريج ، ذائقه به حالت اول برمي گردد.

3-3 –  جوشانده عناب :

عناب 14 دانه + جوي پوست گرفته 2.5 گرم+ آب به مقدار كافي.

عناب را خرد كرده  و با جو مخلوط می کنند و می جوشانند تا شكفته شود . مقدار آب بايد آن قدر باشد كه پس از جوشيدن 1500 گرم جوشانده به دست آيد و صافی روی ظرف را برمي دارند و در  تبهاي شديد يك فنجان مصرف می کنند.

3-4 –  جوشانده نوع ديگري از عناب :

عناب 15دانه، سپستان15 دانه ،تخم ختمي 4 گرم، گل بنفشه 7 گرم گل نيلوفر 3 تا 5 عدد،پرسياوشان 5 گرم ،رازيانه نيم تافته 3 گرم و به دانه 2.5 گرم .

اين داروها را شب در آب خيسانده و صبح می جوشانند و می گذارند تا خنك شود و پس از صاف كردن با اضافه كردن قدري شكر سرخ به تدريج بنوشند براي تسكين سرفه ، نرم كردن سينه و اخلاط خيلي نافع است.

3- 5 – خيس كرده عناب :

عناب 20 دانه ، مويز بی دانه 30 عدد ، سپستان 30 دانه و سر شاخه گلدار بنفشه  7 گرم . اجزاي فوق را شب در نيم ليتر آب خيسانده و صبح پس از صاف كردن 50 گرم شير خشك و 50 گرم سكنجبين را به آن اضافه كرده خوب حل مي كنند و پس از صاف كردن با گلاب و عرق بيد مشك مخلوط كرده ، ميل كنيد . (امیدبیگی،  1376 و زرگری ،  1371 و میرحیدر،1373).

4- عناب در طب سنتي :

عناب تازه از نظر طبيعت طبق رأي حكماي طب سنتي معتدل در حرارت و برودت و مايل به رطوبت و طبق نظر شیخ الرئيس ابوعلي سينا كمي سرد است و از  نظر خشكي و رطوبت معتدل است. در مورد خواص آن معتقدند كه عناب از عوامل ملين و نرم كننده سينه است و يكي از چهار ميوه سينه اي مي باشد : عناب ، انجير، مويز ، خرما (امیدبیگی،1376).

5- مضرات عناب :

مضرات عناب اين است كه در معده هاي سرد ايجاد نفخ مي كند و براي اصلاح آن بايد شكر و موز خورد . ترشح اسپرم را كاهش مي دهد و نيروي جنسي را كم مي كند . براي پرهيز از اين عوارض بايد عناب را مخلوط با داروهاي محرك نظير عسل خورد. اگر برگ عناب در دهان جويده شود تا چند دقيقه دچار بي حسي مي شود و طعم درك نمي شود .(امیدبیگی ،1376و زرگری ،1371) .

جدول 2- 1 – کاربردهای دارویی برخی از گونه های جنس زیزیفوس (1)

جدول 2-2 – تركيبات موجود در عناب تازه و خشك (3)

جدول 2-3 – مقایسه ترکیبات غذایی بین میوه سیب و  میوه درخت عناب (3)

5- مروری بر مطالب :

عناب به عنوان يك گياه دارویي و با خواص غذایي بالا به صورت تازه و خشك مصرف مي شود . اين ميوه سرشار از ويتامين c است.در حالت تازه 74/ 36 درصد و در حالت خشك  65 الي 77/71 درصد قند دارد و به همين دليل از آن در توليد كمپوت و شيريني استفاده مي شود. شيگجن دانشمند چيني در قرن شانزده ميلادي در كتاب داروهاي گياهي ذكر کرده كه عناب در2 هزار سال قبل مصرف دارویي داشته و در كشورهاي شرق آسيا از ميوه ، بذر ، برگ ، پوست و ريشه آن براي معالجه بيماريها از جمله كاهش تب استفاده مي شده است . در هندوستان از ميوه عناب به عنوان داروي لعاب دار و نرم كننده سينه و  جلوگیری از خون قاعدگی استفاده مي شود و براي تصفيه خون و كمك به هاضمه تجويز مي شود ، جوشانده ريشه عناب را براي كاهش تب به كار مي برند و گرد ريشه خشك آن را روي زخمها و جراحتهاي كهنه مي ريزند ، التيام بخش است .پوست درخت عناب، دارویي براي قطع اسهال می باشد. در كره از هسته آن به عنوان خواب آور و مخدر استفاده مي شود .

در چين  از ميوه عناب و مغز هسته آن استفاده دارویي مي شود ، از عناب به عنوان پادزهر در مورد مسموميتهاي حاصله در اثر آكونيت و ژانسیانا(هر دو از گياهان خيلي سمي هستند) به كار مي رود.عصاره زیزیفوس به عنوان یک داروی هومئوپتیک محلی در نواحی دیگر همچون آسیای میانه ،آفریقای جنوبی و آمریکای شمالی استفاده  می گردد.تقریباً همه بخشهای گیاه زیزیفوس برای اهداف دارویی استفاده می شود .ویژگی عمومی گیاهان زیزیفوس خواص ضد تورم و ضد باکتریایی آنهاست ،تنوع گسترده ویژگیهای دارویی گیاهان زیزیفوس بسیار جالب توجه بوده و عصاره حاصل از این گیاهان بر ضد بیماریهای پوستی ،پرادراری ،تب و بی خوابی استفاده می شود. عناب ضمن اینکه خون را تصفیه مي كند ، خونساز نیز می باشد . التهاب ،تشنگي ، ناراحتیهای خون ، درد كليه ، كبد و مثانه را تسكين مي دهد. ماليدن آن به تنهايي يا با هسته، التهاب و ورم چشم را تسكين مي دهد، آشاميدن آب عناب خيس كرده و يا دم كرده آن مخلوط با عرق كاسني يا سكنجبين براي ناراحتیهای صفرا و خون مفيد است. از جوشانده مخلوط عناب ، انجير ، خرما و كشمش به عنوان داروي مفيد براي درمان بيماريهاي سينه ، در طب عوام استفاده می شود . مصرف عناب هيچ گونه تحريكي در دستگاه گوارش ايجاد نمي كند. جوشانده عناب سموم بدن را دفع مي كند وگرفتگي صدا را از بين مي برد ، خون را صاف مي كند و براي سينه درد ، سوزش گلو ، ناراحتیهای ریه و کمردرد ،مفيد است.عناب تازه از نظر طبيعت طبق رأي حكماي طب سنتي معتدل در حرارت و برودت و مايل به رطوبت و طبق نظر شیخ الرئيس  ابو علي سينا كمي سرد است و از  نظر خشكي و رطوبت معتدل است. در مورد خواص آن معتقدند كه عناب از عوامل ملين و نرم كننده سينه است.مضرات عناب اين است كه در  معده هاي سرد ايجاد نفخ مي كند و براي اصلاح آن بايد شكر و موز خورد . ترشح اسپرم را كاهش مي دهد و نيروي جنسي را كم مي كند . براي پرهيز از اين عوارض بايد عناب را مخلوط با داروهاي محرك نظير عسل خورد.اگر برگ عناب در دهان جويده شود تا چند دقيقه دچار بي حسي مي شود و طعم درك نمي شود.

« 1 2 3 4 5 6»