مشخصات تيره عناب وگياه شناسي آن

مشخصات تيره عناب وگياه شناسي آن

1- مشخصات تيره عناب و گياه شناسي آن  :

RHAMNACEAE

Kingdom:                                                                      plantae

Division:                                                             magnoliophyta

Class:                                                                 magnoliopsida

Order:                                                                              rosales

Family:                                                                   rhamnaceae

Genus:                                                                           ziziphus

Species:                                                           ziziphus Vulgaris

گياهان تيره عناب به صورت درخت يا درختچه هاي غالباً خاردار و به ندرت علفي  مي باشند . در بين آنها انواعي با ساقه بالا رونده نيز يافت مي شود. Ziziphus در سال 1754 به عنوان جنس مستقل توسط فیلیپ میلر  نام گذاری شد.(22). دان در سال 1832 برای این جنس 39 گونه ، رندل (1950) 40 گونه ، اورینف(1964) 80 گونه ، جانستون (1972) 86 گونه ، بنسالی (1975) 135 گونه که 90 گونه از دنیای قدیم و 45 گونه از دنیای جدید ،چن و چو (1982)  100 گونه ، لیو و چنگ (1995) 170 گونه (22 ) و سرانجام سیمسون 49 جنس و900 گونه را معرفی می کنند. (Simpson،2006) از این مجموع 14 گونه آن در چین(22) و بقیه در اروپا و نواحي استوايي مي رويند. در ایران 5 جنس و 11 گونه آن در مناطق خلیجی عمانی ،زاگرسی و خزری می رویند .جنس تنگرسL.RHAMNUS. با 6 گونه گیاهی بیشترین سهم گونه ای را در ایران به خود اختصاص داده و بعد از آن جنس Z.MILLER با 3 گونه در مرتبه دوم قرار دارد(Browicz،1977) .از اختصاصات آنها اين است كه برگهاي ساده ، غالباً متناوب وگلهاي منظم ،نر ماده يا بر دو نوع نر و ماده  (پلي گام ،دو پا يه) يا يك پايه اند  .كاسه گل آنها مركب از 4 تقسيم   (زودافت ) و جام گل آنها شامل 4 يا 5 گلبرگ (به ندرت فاقد گلبرگ) است. پرچمهاي آنها معمولاً به تعداد قطعات جام گل و تخمدان آنها آزاد يا كم و بيش متصل به كاسه گل غالباً داراي سه خانه مي باشد . ميوه آنها به صورت مختلف خشك شكوفا يا  نا شكوفا و يا گوشت دار و به صورت شفت و محتواي يك يا چند دانه است . عده زيادي از اين گيا هان به علت دارا بودن گلوكزيدهاي آنتراكينونيك ، داراي مصارف دارویي مهم هستند ، غالباً آنها داراي دستگاه ترشحي مواد موسيلاژ و صمغ مي باشند كه از سلولهاي منفرد  و عريض يا مجتمع و فراهم  و يا كيسه هاي ترشحي تشكيل مي يابند.اين سلولها وكيسه ها در پوست و مغز ساقه ، در پارانشيم دسته هاي آوندي اطراف رگبرگها و دمبرگ و همچنين در برون بر  ميوه ها ديده مي شوند ،پوست عده زيادي از گياهان این  تيره[1]شامل تركيبات گلوكزيدي درهمي هستند كه قابليت توليد هتروزید- امودل(امودین) [2]را دارد و اثر مسهلي آنها مربوط به وجود اين مواد است . به علاوه گلوكزيد مولد مواد رنگي نيز درآنها محقق گرديده است ، از اين نظر بايد گفت كه در اين گياهان  ماده قابل هيدروليز و مولد گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك به نام رامناتيكوزيد[3] و نیز يك ماده گلوكزيدي ديگري  با  تركيب شيميايي درهم به نام رامنيكوزيد[4] كه مولد ماده رنگي است ، يافت  مي گردد . ارزش دارویي انواع مهم عناب به علت دارا بودن گلوكزيدهاي آنتراكينونيك است كه اثر مسهلي و يا ملين دارند . از جنسهای دیگر این خانواده جنس عناب[5] است که شامل درخت یا درختچه ها و به ارتفاع 2 تا  12 متر و یا بیشتر می رسد . رویش آنها بیشتر در مناطق استوایی و معتدله است . برگهای متناوب و استیپولهای آن خاردار است و میوه آنها شفت و محتوی یک دانه است . در بين  آنها نمونه هايي با ميوه خوراكي مانند درخت عناب[6] و يا انواع دارویي مانند کنار[7] و يا انواع زينتي نيز يافت مي شود. عناب گیاهی است از خانواده رامناسه [8] که در کتب فارسی و در طب سنتی به نام عُنّاب[9]، تبر خون، شيلانه، شيلان  ، سيلانه،شيلانگ و درگيلان  (اون ناف دار )،آلماآغاجي،عناب آغاجي،سيب كوهي، سنجدجيلان، سنجدگرگان، صغیرا ،یبانی، ارج  و تفاح بری شناخته مي شود(دهخدا،1334) . در  فرانسه ميوه آن jujube و درخت آن را jujubier و به انگليسي jujube-tree و به زبان چينيdazao به معني خرماي بزرگ (Bown،1995)،[10] يا آلوی هندي[11] (Ryugo،1988)  می گویند.

2- مترادفهای آن :

Rhamnus Ziziphus و jujube Ziziphus مي باشد.

این گونه( Z.vulgaris )داراي دو واريته مي باشد :

2-1-Z.vulgaris – v.inermis Bge

2-2-)Z.vulgaris . var.spinosus Bgeمظفریان،1375ومیرحیدر1،1373).

3- پیوند ها و خویشاوندی :

گیاهان این تیره از لحاظ تیپ جنسی به راسته شمشاد[12] بسیار شبیه هستند . تخمک از نوع واژگون آناتروپ و از این نظر از طرفی به علف مبارک از تیره رز[13] و از طرف دیگر به تیره های  شمشاد و کهور[14] شباهت کامل دارند .( قهرمان ، ا . 1372).

عناب درختي است كوتاه ، بلندي آن 2 تا 12 متر و گاهی تا  15 متر هم مي رسد. این گیاه ساقه راست و شاخه های ناهموار دارد . بسيار به خشكي مقاوم مي باشد و       واريته هاي آن اغلب تيغدار وگاهی بدون تيغ مي باشد ، برگهاي زيبا ، كوچك،

جدول3-1- اسامي عُنّاب در برخی زبان ها به شرح ذيل مي باشد .منبع( 21)

بي كرك، شفاف و متناوب و واقع در دو طرف شاخه ها ،دندانه دار، شامل سه رگبرگ توري است و در دو طرف هر دمبرگ در روي هر شاخه دو استیپول به شكل خارهاي محكم و تيزي مي رويد، سپس چوبي شده و به طور مداوم روي شاخه ها باقي مي ماند ،گلهاي كوچك با دمگل كوتاه به رنگ سبز مايل به زرد و مجتمع به صورت دسته هاي كوچك در كنار برگها قرار دارد ، داراي 5 کاسبرگ ، 5 گلبرگ ريز ،جدا و 5 پرچم و مادگي 2 برچه اي است. ميوه عناب  به صورت شفت و ابتدا سبزرنگ  ولی بعداً به رنگ مايل به قرمز و قرمز در می آید . شفاف و پس از رسيدن به بزرگي يك زيتون  و خوراكي است ، بوي آن ضعيف و طعم آن لعابي و شيرين و مطبوع است.  ميوه تازه واريته های وحشي و تيغدار آن خيلي ترش و قابض است و ميوه اهلي آن كمي قابض و ترش است ولي از هر دو نوع در موارد مشابه دارویي استفاده مي شود.حدود 40 رقم از جنس زیزیفوس وجود دارد كه همگي ديپلوئيد بوده و داراي 24 كروموزوم مي باشند. پوست تنه درخت عناب ناصاف ، چوب آن محكم و به رنگ قهوه اي است . شاخه هاي جوان آن در ابتدا سبز تيره هستند و بعد به رنگ قرمز تيره در می آیند . هسته ميوه عناب سخت و استخواني مي باشد. تنه درخت جوان سرخ مايل به زرد مي باشد . در بهار و تابستان رنگ برگها سبز روشن است به ويژه هنگامي كه ميوه اش مي رسد چشم انداز بسيار زيبايي  دارد.(امیدبیگی،1376و زرگری،1371و میرحیدر1 ،1373)

4- تركيبات شيميايي عناب  :

عناب داراي لعاب فراوان و حدود 5% مواد پروتئيني و 4%مواد قندي و مقدار زيادي ويتامين C و املاح مي باشد.در هسته عناب آلكالوئيد وجود ندارد. روغن آن داراي  لاکتيك اسيد و لينولئيك اسيد و پالمتيك اسيد و فيتوسترول است.درگزارش  ديگري آمده است كه در هر 100گرم قسمت قابل خوردن خام ميوه عناب در حدود    69 ميلي گرم ويتامينC وجود دارد. عصاره آبي چوب آن داراي يك ماده متبلور به نام زيزیفيك اسيد[15] و در ميوه عناب ترکیب دیگری به نام زيزيفوتانيك اسيد[16] نيز مشخص شده است. عناب داراي مقدار زيادي موسيلاژ، ماليك اسيد و سيتريك اسيد مي باشد .

(میرحیدر 1،1373، زرگری،1371، رضایی و جایمند،1371)

5- ویژگیهای درختان عناب در ایران  :

5 – 1 – فرم رویش :

درختی به بلندی 8 تا 12 متر، تنه  قهوه ای تیره یا سیاه رنگ با ترکهای عمودی بلند و یا کوتاه متمایل به قرمز و فیبری در داخل می باشد . انشعابات شاخه افتاده کمانی به سمت زمین ، شاخه ها در مرحله جوانی کرکدار است .

5 – 2 – برگ :

اپیدرم از یک ردیف سلولهای بزرگ در سطح فوقانی تشکیل شده است. روزنه ها سطحی و از نوع آنیزوستیک است.کرکهای ساده فقط در روی رگبرگ اصلی قابل رؤیت است. مزوفیل از نوع جور دو سویه بوده که از 3 تا 4 لایه سلولهای نردبانی بلند در سطح فوقانی و 2 تا 3 لایه سلولهای کوتاه در سطح تحتانی برگ تشکیل شده است. سیستم آوندی در رگبرگ اصلی و در رگبرگهای فرعی به صورت گزیلم در سطح فوقانی و فلوئم در سطح تحتانی است. آوندها توسط غلاف پارانشیمی با دیواره نازک احاطه شده اند، برگ متناوب ساده و تا حدودی دندانه ای ، سه تا پنج رگبرگ اصلی بیضی پهن ( بیشتر از سه رگبرگ یا تخم مرغی) است . بیضی شکل با تقارن کم در قسمت پایه برگ دو تا شش سانتیمتر طول دارد که حداقل آن 5/1 سانتیمتر و حداکثر طول برگها 5/7 سانتیمتر است و پهنای برگ از 1 تا 5/2 که حداقل آن 8/. سانتیمتر تا 5/4 سانتیمتر می باشد . برگها با گوشوارکهای  خارمانند بر روی شاخه های نازک و سبز ظاهر می شود(دقیقی ،1377. عصاره، 1387) و (نگاره3-1).

5 – 3 – دمبرگ  :

در بسیاری از ارقام تیغدار و برخی از انواع آن بدون تیغ است .

5 – 4 – شاخه ها  :

عناب دارای 4 نوع شاخه اولیه،ثانویه،زایشی ابتدایی و زایشی مادری می باشد.شاخه های اولیه هر ساله بیش از 50 سانتیمتر و شاخه های ثانویه کمتر از 40 سانتیمتر رشد می کنند.شاخه های زایشی مادری در حقیقت یک اسپور بسیار فشرده ای است که هر ساله فقط یک میلیمتر رشد می کند و 3 تا 5 شاخه بارده را در هر سال تولید می کند.شاخه بارده اولیه که روی شاخه بارده مادری تشکیل شده کوتاهتر از 20 سانتیمتر ، نرم ، باریک و خزان دارند(22)(نگاره های 3-2  تا 3-9 ).

5 – 5 – جوانه ها :

عناب دارای 3 نوع جوانه اولیه یا اصلی،ثانویه و خفته می باشد.هر گره دارای یک جوانه اصلی(بالایی) و یک جوانه پایینی(ثانویه) است.جوانه اصلی روی نوک شاخه ها،در محل گره هر شاخه اولیه و در راس شاخه های زایشی مادری قرار گرفته است.حوانه اصلی روی نوک شاخه ها ی اصلی هر ساله یک ساقه اولیه جدیدی را به وجود  می آورد  ولی جوانه های جانبی اصلی ( در محل زیر گره شاخه های ابتدایی یا پایه و قاعده شاخه های ثانویه ) توانایی تحریک زایی ایجاد ساقه های قوی و جدید را ندارند.جوانه های خفته دارای عمری طولانی بوده و می توانند بعد از 10 سال نیز فعال شده و رشد کنند.

5 – 6 – چوب عناب  :

چوب بخشی از درخت است که مجموعه آن تنه و شاخه درخت را به وجودمی آورد و وظیفه استحکام ،کانالی برای عبور مواد غذایی و مقاومت مکانیکی را دارد . چوب گونه های زیزیفوس از تحمل بسیار زیادی در برابر آفات و بیماریها برخوردار است ، به گونه ای که در باور عمومی اعتقاد بر این است که چوب عناب آفت ندارد .Watson و همکاران(1992) در پی تشریح خانواده های گیاهان گلدار،ساقه خانواده رامناسه را شرح می دهد : دارا یا بدون حفره های ترشحی با شیره گیاهی است ،بافت آوندی اولیه در یک استوانه و بدون توده های نواری مجزا قرارگرفته است .فاقد آبکش داخلی ،رشد ثانویه از یک ردیف کامبیوم و بافت آبکش ثانویه طبقه دار است که اغلب داخل بافت نرم پارانشیمی و گاهی داخل بافت سخت فیبری دیده می شود. این احتمال وجود دارد که بافت آبکش ثانویه مطبق نباشد. دارای فیبرلیبریفرم، دریچه آوندی ساده ،آوندها بدون منافذ هاله ای یا به ندرت دارای منافذ هاله ای، پارانشیمهای گرد آوندی و در برخی گونه ها به صورت منفرد دیده می شود (Narayanamurti ،1963) اقدام به شناسایی چوبهای کشور هند نمود و عنوان کرد در خانواده رامناسه[17] آرایش شعله ای آوندهای جنس رامناسه آن را از جنس زیزیفوس جدا می کند و در جنس رامناسه اشعه های چوبی از دو نوع پهن و نازک تشکیل یافته ،به طوری که با چشم غیر مسلح قابل رؤیت هستند،ولی در جنس زیزیفوس اشعه های چوبی همگی ریز است و با چشم غیر مسلح دیده نمی شوند .بین رنگ چوب درون و برون این گونه ها تفاوتی دیده نشد .چوب از آوندهای پراکنده تشکیل شده و ساختمان نیمه بخش روزنه ای از خود نشان می دهد. دایره های رویش مشخص هستند و به وسیله لایه هایی از سلول پارانشیم و یا الیاف چوب با دیواره ضخیم ، از دایره های رویشی دیگر جدا می شوند .آوندها اغلب کوچکند و با چشم غیر مسلح دیده نمی شوند .آوندها به طور یکنواخت در چوب توزیع شده  و گاهی پراکنش آنها در چوب آغاز بیشتر است .آوندها بیضوی منفرد که در جهت شعاعی و درگروههای 2 تا  4 تایی قرار می گیرند و خالی یا انباشته از مواد رسوب کرده سفید رنگ  یا تیلهایی به رنگ قهوه ای مایل به قرمز هستند .پارانشیمها آوندگرا و مقدار آن در بافت چوب متغیر است . در عناب به صورت گردآوندی بالدار و نوارهای مماسی موجدار ناپیوسته است ، به غیر از گونه Z.trinervia که رنگ چوب درون آن بنفش است  و چوب برون بر       قهوه ای مایل به قرمز کمرنگ است، سایر گونه ها  قهوه ای مایل به زرد روشن یا سفید آمیخته به قرمز است . عناب دارای جرم مخصوص بحرانی 0.597 گرم بر سانتیمتر مکعب است و جرم مخصوص آن در رطوبت 0.12 درصد ،0.705 گرم بر سانتیمتر مکعب است .درصد هم کشیدگی شعاعی و مماسی آن به ترتیب 4 و 7 درصد است . در شرایط مرطوب و کاملاً خشک ،مدول گسیختگی[18] به ترتیب 616.6 و 837.1 کیلوگرم بر سانتیمتر مکعب ، مدول الاستیسیته به ترتیب 282.1 و 447.5 کیلوگرم بر سانتیمتر و مقاومت به ضربه آن ،در شرایط به طور کامل مرطوب 1.63 و در شرایط کاملاً خشک 1.55 کیلوگرم بر متر است .چوب عناب به هنگام خشک کردن در برابر  آفتاب ترک خورده و پیچ می خورد  ولی در کوره به هنگام خشک کردن از کیفیت خوبی برخوردار است (عصاره، 1387). (نگاره 3- 10) و(نگاره3-11 ).

5 – 7 – گل آذین  :

بدون پایه یا خیلی کوتاه به صورت پاندول ، دیهیم نزدیک به کلاه پرک ،گلها سه تا پنج عدد در هرگل آذین می باشد .

5 – 8 – گل :

گل هرمافرودیت ، کوچک به رنگ کرمی و به قطر 2.9 تا 10 میلیمتر ، کاسه گل لوله کوتاه با پنچ لب ،گلها کوچک و زردرنگ ،ساده یا مجتمع به صورت دسته های دو تا پنج عددی می باشد .گلها روی شاخه های جوان در اجتماعات بیش از 10 تایی و در محل جوانه کنار دمبرگ به شکل دسته های کوچک می رویند (22).

5 – 9 – میوه  :

میوه از دو قسمت گل یعنی تخمدان و قسمت مرکزی آن تشکیل  می شود.میوه شفت و شامل : پوست نازک بیرونبر[19]، قسمت گوشتی میانبر[20] و قسمت سخت درونبر[21] که قسمت سخت میوه است قسمت چوپی مربوط به برچه می باشد . میوه تقریباً کروی و قطر میوه از 5/1 تا 2 سانتیمتر ، اپیکارپ نازک ، مزوکارپ گوشتی ، آندوکارپ خیلی سخت و یک دانه را  احاطه کرده است . رنگ میوه عناب سبز است ، کم کم زرد به همراه لکه های قرمز می شود و هنگام رسیدن به رنگ قرمز تیره و بسیار زیبا در می آید که رنگ خاص خودش است و اصطلاحاً عنابی می نامند . رنگ قرمز عناب مربوط به رنگدانه های گروه کارتنوئید می باشد. پوست میوه قرمز و بخش خوراکی آن سفید مایل به شیری می باشد . میوه ها نیز در قاعده  برگچه ها تشکیل می گردد و در حالت رسیدن کامل قسمت سفید مایل به شیری، کاملاً قهوه ای می شود (دقیقی،1377) (نگاره های 3-12  تا 3-16 ).

جدول 3-2-  بررسی صفات مورفولوژیکی در عناب ( 22 )

6- آشنایی با برخي ازگونه هاي زیزیفوس :

6 – 1 – Ziziphus jujube Miller:

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Rhamnus ziziphus L., Sp.

Ziziphus sativa Gaerth .

Z. vulgaris Lam.

Ziziphus ziziphus

Ziziphus vulgaris var. spinosa Bunge

Ziziphus vulgaris Lam

Ziziphus spinosa

Ziziphus jujuba var. spinos Bunge

درختچه ای راست با شاخه های گسترده و یا درختی کوتاه، به ارتفاع 6 تا  10 متر، با تاج نسبتاً تنک، باز، پوست تنه های مسن قهوه ای و قرمز شونده، دارای شیارهای عمیق، شاخه ها زاویه دار، پیچیده، در محل زاویه ضخیم(کلفت شده) و پوشیده از خارهای گوشواره ای دوتایی، خارها محکم به طول 3 سانتیمتر، درگیاهان کاشته شده بدون خار ، شاخه چه های جوان بدون کرک، سبز رنگ، اغلب دسته ای، 2 تا 8 تایی، با برگهای مانند  برگ شانه ای،در قاعده شاخه ها با خارهای دوتایی گوشواره ای، یکی خمیده، برگها به طول 2 تا 6 سانتیمتر، متناوب، مستطیلی،تخم مرغی،با نوک کند یا نسبتاً نوک تیز،با دندانکهای کرکی غده دار،محکم بدون کرک، درخشان، دمبرگ به طول1 تا 5 میلیمتر،گلها به طول 3 تا 4 میلیمتر، 2 تا 5 تایی در   گرزنهای محوری، با دمگل آذین کوتاه، میوه به طول 5/1 تا 2/2 میلیمتر و به عرض 5/1 سانتیمتر، بیضوی یا تقریباً کروی، درگیاهان کاشته شده به قطر   3 سانتیمتر، بزرگتر، قرمز یا قهوه ای تیره، درخشان،گوشت میوه سفید یا تقریباً سبز، شیرین یا ترش و خوراکی(5 و3 و21 ومظفریان،1383).

6-1-1- پراکنش جغرافیایی در ایران :

گرگان (گرگان کاشته شده)، گیلان (رشت کاشته شده)، اصفهان (اصفهان)، لرستان(الیگودرز)،فارس(شیرازکاشته شده)،خراسان( کلات نادری)،تهران (قزوین، الموت: باغ گیاه شناسی ملی ایران)، یزد (کاشته شده در اطراف یزد) (مظفریان،1383).

6-1-2- پراکنش جهانی Ziziphus jujube Miller :

آسیای مرکزی و آسیای غربی،قفقاز،کره،هندوستان، نواحی مدیترانه ای، شمال آفریقا و شمال آمریکا (مظفریان،1383).این گونه بومی استان Yunnan در جنوب چین، افغانستان، مالزی و Queensland استرالیا است.

عناب معمولي و معروفترین گونه عناب كه درخت آن در آسيا و آفريقا كشت  مي شود(5).درختی با اندازه متوسط است و براي تهيه ميوه آن را كشت مي كنند . عناب درختی است كه تا 8 متر بلندي دارد . بيشتر براي توليد چوب پرورش داده مي شود. ميوه اش استفاده هاي غذايي و دارویي دارد. هسته ميوه سخت و مانند هسته زيتون است. از ميوه آن مربا و كمپوت مي سازند و همان خواص شربت و جوشانده آن را داراست. (امیدبیگی،1376و زرگری،1371ومیرحیدر1،1373) (نگاره 3-17).

6 – 2 –Z.lotus Lam (کنار دون ریز) :

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Rhamnus lotus L.

اين درخت در آفريقا مي رويد و كمي كوچكتر از درخت عناب معمولي است و در ایران به کنار کازرونی معروف است. درختچه ای برگ ریز بوده و بومی ناحیه مدیترانه است. ارتفاع آن به 2 تا 5 متر می رسد. با برگهای سبز براق که 5 سانتیمتر طول دارد. میوه خوراکی آن کروی و به رنگ سبز تیره است و از نوع شفت بوده و1تا 5/1 سانتیمتر طول دارد. این گونه بسیار نزدیک به گونه Z.ziziphus است و اغلب به عنوان درخت کنار در افسانه های یونان قابل احترام است (6).

6-2-1- پراکنش جغرافیایی در ایران :

کازرون و بوشهر ، استان بوشهر، شهرستان دشتستان، اطراف روستای راهدار و جاده رود فاریاب- خیرک (مظفریان،1383).

پراکنشZ.lotus Lam در جنوب شرقی اسپانیا(جزیره سیسیل)،شمال آفریقا، ساحل دریای سرخ در عربستان (7،20،1،8 ,3،و Tengber و همکاران ،1988) .(نگاره 3-18)

6-3 – Griseb : Z.mistolدرختي است كه در آرژانتين  ديده مي شود ( Varelaوهمکاران ،2000)( نگاره 3-19).

6-4- Mart. Z.Joazeiro : درخت عناب بومي سرزمين برزيل است   (14،16،19). جوازیرو یک درختچه بومی کاتینگاهای آرژانتین ، بولیوی و پاراگوئه نیز هست.(به بوته زارهای خشک کاتینگا گفته می شود ) و در شمال شرقی برزیل رشد می کند. دارای 5 تا 10 متر ارتفاع و تنه ای با قطر 30 تا  50 سانتیمتر  تولید می کند. برگها و گلهای زرد کوچک تولید می کند . میوه اش کوچک، زرد، گرد و خوردنی است.جوازیرو مخصوصاً  مقاومت زیادی در برابر خشکسالی فصلی دارد .رشد خیلی آهسته و عمر خیلی طولانی دارد که گاهی تا بیش از 100 سال عمر می کند.

جوازیرو یکی از با احترام ترین درختان در برزیل به واسطه کاربردهای متعدد برگها و شاخه های جوان آن هست.در طی خشکسالیهای شدید تأمین کننده پروتئین خوراک حیوانات می باشد .میوه آن خوردنی است وگاهی اوقات پوست و برگها برای امور پزشکی استفاده می شوند .چوب آن با دوام است و برای ساختن مبل و صندلی ، وسایل کار مزرعه، کارهای هنری و تولید زغال به کار برده می شود .در پزشکی سنتی برزیل پوست جوشانده شده و در درمان امراض ، سردردها ، سرفه های خشک ، برونشیت ،گلودرد، اختلالات مجاری اداری و به عنوان یک مسکن سردرد  به کار برده می شود. جوشانده آن برای درمان و جلوگیری از خوردگیهای دندان و ترکهای پوست و  شوره سر استفاده می شود .

6-4-1- مواد شیمیایی گیاه :

یک تنوع گسترده ای از مواد شیمیایی تری ترفن، ساپونین، و آلکالوئید ها در جوازیرو شناسایی شده اند.پوست شامل مقدار زیادی از ساپونین با خاصیت کف کنندگی طبیعی است و به دلیل نیروی پاک کنندگی بالا به طور عمومی درساخت شامپوها  و صابونها  به کار برده شده اند .

اسید بتولینک موجود در این گونه فعالیتهای ضد سرطانی خود را در آزمایشات کلینیکی گوناگون نشان داده است . اخیراً به نقش اسید بتولینک در درمان و جلوگیری از ملانومهای کشنده پی برده شده است . در یک مطالعه به موش سالم ، ملانومهای کشنده  انسان بیمار پیوند زده شد و اسید بتولینک نیز به بدن موش تزریق شد و این اسید به طور کامل از رشد تومور جلوگیری  کرد.

مواد شیمیایی اصلی گیاه شامل آلکالوئیدها، آمفیبین D ، اسید بتولینک ، مشتقات   اسید بتولینک ، جوجو بوگین، ساپونین و تیترانپز می باشد.

6-4-2- کاربردهای پزشکی :

از آن برای عفونتهای باکتریایی، بیماریهای خونی، برونشیت ، شوره سر، دیابت، اشکالات بلع غذا، ضعف، پلاکتهای دندانی، یرقان، شامپوی مو، تبهای متناوب ، صرع، اسهال خونی ،سوء هاضمه، تب، سردرد، تقویت قلب، مشکلات  کبدی، ترشح چربی موی سر، اختلالات پوستی صابون، گلودرد، زخمهای معده ، عفونتهای مجاری  ادرار، حفظ آب بدن، ضعیفی و به عنوان یک داروی خلط آور استفاده می شود .( نگاره 3-20).

6-5- Z.calophylla :

موطن اين درخت در كشور مالزي است .

6-6- Z.cganeus :

داراي برگهاي تيره و براق است.گلهاي آن آبي سير، سرخ و يا سفيد است و خوشه هاي ياس مانند دارد .

6-7- Z.island  myrtle :

گونه ديگري از عناب است كه برگهايش خاكستري سبز و بخش زيرين برگ ، مفصلي سفيد دارد .انواع دورگه ای از اين گياه كه گاهي بسيار زيباست،نیز، شناخته شده است. (امیدبیگی،1376و زرگری،1371و میرحیدر1،1373)

6-8 –Z. nummularia :

موارد مترادف با این گونه عبارتند از:

Rhamnus nummularia Burm

Z.rotundifolia Lam

Z. nummularia Ds.

این گونه Jharber نیز نامیده می شود و در فارسي به آن دره مي گويند .داراي برگهاي تخم مرغي نوك تيز و ميوه اش اشتها آور و مقوي است . در نواحی بیابانی یافت شده و درختچه ای به طول 2 متر است. درختچه های آن منشعب بوده و توده های انبوهی را تشکیل می دهند. برگها کروی هستند و مشابه  عناب است ( Kaul،1963 ) . شاخه ها  واگرا و زیگزاکی هستند.شاخه چه های یکساله با کرکهای نمدی مایل به سفید یا قهوه ای ، کرکها گاهی تا سال دوم دایمی ، شاخه ها یکساله و مسن تر خاکستری، تیره یا قهوه ای ، خارها گوشواره ای به طول 1 تا 5/1 سانتیمتر، خارکی شکل و نازک، یکی غالباً کوتاهتر و خمیده، دیگری بلندتر و راست، شاخه چه های جوان با کرکهای  نمدی سفید، در انتهای سطح پشتی بدون کرک، به طور استثناء فاقد خار، برگها به طول 5 تا 15 و به عرض 5 تا 20 میلیمتر، غالباً دایره ای یا تخم مرغی، بیضوی یا تقریباً بیضوی، با رأس نوک کند یا نوکدار یا نوک کوتاه دار. گاهی چاله دار با قاعده گرد یا تقریباً قلبی، با لبه کامل یا کم و بیش کنگره ای، دندانه ای، هر دو سطح کرک پتویی- خاکستری. در سطح تحتانی انبوهتر، رگبرگهای جانبی سطح تحتانی مشخص و قهوه ای هستند، دمبرگها به طول 2 تا 4 میلیمتر، مانند گل آذین کرک پتویی، دمگلها به طول2 تا 3 میلیمتر، گلها به قطر 3 تا 4 میلیمتر،کاسه گل در سطح بیرونی با کرکهای پتویی سفید ، میوه به قطر 5 تا 8 میلیمتر تقریباً کروی و قرمز (مظفریان،1383). برگها را پس از جمع آوری خشک کرده و ذخیره می کنند .برگها Pala نامیده می شوند و منبع خوبی از علوفه برای گاوها و بزها هستند. میوه ها خوردنی هستند و پس از خشک شدن به صورت دارو استفاده می شوند.میوه ها نیز به صورت محلی برای تهیه شراب استفاده می شود.شاخه های خشک شده آن نیز برای حصار حیاتها ، مزرعه ها و ذخیره گاههای علوفه استفاده می شود .( 3 وKaul،1963 ).

6-8-1- پراکنش جغرافیایی رملیک در ایران :

ایلام(نزدیک دهلران)، خوزستان(کوههای نزدیک ایذه در دره رودخانه خرسان)، بین شوش و دهلران، شمال غرب اهواز،9 کیلومتری غرب رودخانه کرخه، نزدیک بهبهان، لرستان، 67کیلومتری شمال اندیمشک، شهبازان، فارس(فتح آباد)، نزدیک داراب،میان کتل،92 کیلومتری شمال غرب کازرون(بین خنج و لامرد)، دهرم، اشکنان، لار( بین منصور آباد و لار)، بوشهر(کنگان، جم وریز، جم به علامر و دشت دشتستان: پشت پر، خیرک، شکری، دهرود و اطراف بوشگان)، کرمان (بین جیرفت  و در مزار، بین حاجی آباد و سیرجان، هامون (جازموریان)، هرمزگان (بین حاجی آباد و طارم، گرنه گهره، ایسین)، بلوچستان (نزدیک سوران،40 کیلومتری غرب سراوان،جنوب شرق کوه بزمان)(مظفریان،1383) (نگاره 3-21).

6-8-2- پراکنش جهانی Z.nummularia Ds. :

فلسطین، عراق، جنوب ایران، افغانستان، پاکستان و هندوستان (Santaوهمکاران،2007و مظفریان،1383).

6-9-Z.spina-christi :

موارد مترداف با این گونه عبارتند از:

Rhamnus spina – xhristi L. Sp

Z.spina –christi var.  inemis Boiss

بيشتر در نواحي جنوبي ايران مي رويد. ميوه اش خوراكي و به اندازه زالزالك  و نارنجي رنگ و شيرين مزه مي باشد . سرشوي سدر ساييده برگ آن مي باشد و در جنوب به درخت كنار موسوم است و به كنار بوشهري ،كونار،سنبل دارو و سنجد گرجي نیز معروف است .درختی به ارتفاع 5 تا 8 متر، همیشه سبز، با تاج تقریباً کروی یا تخم مرغی، گاهی درختچه ای، شاخه ها طویل، تقریباً واگرا و خاکستری شونده، در حالت جوان بدون کرک یا کرکدار، خارهای گوشواره ای محکم، یکی راست به طول 20 تا 25 میلیمتر، یکی کوتاهتر و خمیده، گاهی خارها وجود ندارد، برگها به طول 20 تا 50 میلیمتر و به عرض 10 تا 40 میلیمتر، تخم مرغی پهن تا تخم مرغی بیضوی، گاهی تقریباً دایره ای با نوک کند یا نوک کوتاه، با قاعده گرد یا تقریباً قلبی، با لبه کنگره ای نامحسوس یا مشخصاً کنگره ای، با دو سطح بدون کرک یا کم و بیش کرکدار، گلها به قطر 4 تا 6 میلیمتر، کاسه گل در سطح بیرونی پشمالو، دمگلها به طول3 تا5 میلیمتر،در حالت میوه دار، طول 5 تا 8 میلیمتر، میوه به طول 1 تا 15 میلیمتر،کروی یا تقریباً کروی، زرد کم رنگ  (3 و مظفریان،1383).

6-9-1- پراکنش جغرافیایی در ایران :

خوزستان، خرمشهر، یک کیلومتری شرق اندیمشک، شوشتر، مسجد سلیمان، بین بهبهان و چم زیدون، 43 کیلومتری بهبهان به طرف آغاجاری ،20 کیلومتری شرق دو گنبدان، 97 کیلومتر شرق اهواز،شمال گتوند،آبادان،رامهرمز،شمال شرق اندیشمک، امیدیه،آغاجاری،عبدالخان،شوش،سوسنگرد، لرستان (تنک پیچ بین درود و اندیشمک) فارس(بین کازرون و بوشهر)،نزدیک کازرون،نزدیک چنارشاهیجان،میان کتل،کنار تخته،خشت بین دریاچه پریشان(فامور) و شیراز،بوشهر: بوشهر،جزیره خارک،شهرستان دیلم،دشتستان،تکستان،دشتی،دیرجم، بندرکنگان،کرمان،بین ده جیرفت و ده بکری، معدنو، جیرفت، بین بم و جیرفت، بین جیرفت و کهنوج، غرب هامون (جازموریان)،   پنج کیلومتری شرق بم به طرف دارستان، بین شفیع آباد و شهداد،شهداد هرمزگان ، شرق لار،جزیره هرمز،بندرعباس،شرق بندرعباس(بین بندرعباس و سیرجان)، کوه گهره، 35 کیلومتری شمال بندرعباس، بین بندرعباس و میناب، ایسین، کوههای گنو، دره سرزه نزدیک بندرعباس. بلوچستان (30 کیلومتری جنوب سرباز، ایرانشهر) (مظفریان،1383).

6-9-2- پراکنش جهانی :

شمال و شرق آفریقا، عربستان، فلسطین، سوریه، لبنان، عراق، جنوب ایران، شرق  افغانستان و پاکستان (1 و مظفریان،1383وEl-sheikh،2005)( نگاره 3-22).

6-10- Z.rogosa:

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Ziziphus glabra Roxb

گياهي است به صورت بوته هاي چوبي بزرگ خاردار و گاهي جالب و بالارونده است . برگهاي بيضوي و نوك تيز با كناره دندانه دار و گلها عاري از گلبرگ و ميوه گوشتي مدور به قطر 6 تا 8 ميليمتر دارد .در هندوستان پراكنده است و در حقیقت نوع وحشی عناب می باشد. (3 و7)  ( نگاره 3-23).

6-10-1- خواص درماني :

مخلوط هم وزن آن با دمبرگ Piper Betle و نصف هريك  از ليمو ترش به مقدار 25% گرم و 2 مرتبه در روز جهت درمان زيادي خونقاعدگی به كار مي رود (18).

جدول3-3- تركيبات غذايي در عناب گونه اسپینا – كريستي(کنار هندی)

تركيبات شيميايي در صد گرم ميوه خشك(1)

6-11- Z.oenoplila :

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Rhamnus oenoplia L

یک درختچه بسیار خاردار و نامنظم با لکه های زنگ مانند کرکدار و پرانچس[22] جوان با یک جفت خار، یکی مستقیم و دیگری مایل. برگها ساده، متناوب،در دو ردیف به صورت بیضی شکل و غالباً مورب ، رگبرگهای برجسته از نوع rthree  و با رگبرگهای کوچک مورب فراوان وگلهای فراوان.گلها سبز رنگ ، تقریباً چسبیده که به صورت رو به بالا روییده  می شوند . میوه ها بیضی شکل و تقریباً سیاه، براق، گوشته به صورت  چوبی(3 و13).

6-11-1- مناطق پراکنش :

سرتاسر هند و در جنگلهای خشک و مراتع.

6-11-2- گسترش در ایران :

گزارشی وجود ندارد.

6-11-3- خواص درماني :

توسط بذر تکثیر می یابد و ریشه آن مورد استفاده قرار می گیرد .ریشه ها شدیداً قابض هستند و به منظور دفع کرم روده ، کمک به هضم ،ازدیاد ترشح بیش از حد اسید معده ،درمان آسکاریس ،استومالجیا و در درمان جراحات به کار می رود .(13) (نگاره 3-24) جوشانده پوست ريشه آن جهت التيام و درمان زخمهاي تازه به كار مي رود .از ریشه این گونه چهار آلکالوئید[23] زیزیفین [24] N ،O،Q&P  استخراج شده اند که در میان این ترکیبات زیزیفین N&O داراي خاصيت آنتی پلاسمودیل بسیارقوی در برابر پارازیت پلاسمودیم فلاسیپارم[25] باغلظت mg/ml5/3و92/3 می باشد،درحالی که اثرات  ضعیف تر  ازآنتی باکتریویال را نشان داده اند در برابرمایکوباکتریوم توبرکلوسیس[26]با غلظت mg/ml 200(9).

6-12- Z.obtisufolia:

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Condalia lycioides (A. Gray) Weberb.

Rhamnus obtusifolia Hook. ex Torr. & A. Gray

گیاهی بوته ایست، ارتفاع آنها بین 5/0 تا 5/2 متر، اپیدرم ساقه صاف و بدون کرک و تا حدی کرکدار و یا واجد کرکهای فراوان است. پهنک برگ کشیده است و به شکلهای تخم مرغی تا تخم مرغی- مستطیلی، سه گوش- تخم مرغی یا نیزه ای-  تخم مرغی مشاهده می شود.طول برگ 10 تا 20 میلیمتر و عرض آن 4 تا 15 میلیمتر است. انتهای برگها گرد و یا به ندرت نوک تیز است. رنگ آنها  زیتونی مایل به خاکستری یا سبز خاکستری است. سطح رویی برگها معمولاً صاف و بدون کرک است و سطح تحتانی صاف و یا به ندرت کرکدار است. اما قاعده برگها پوشیده از کرک است. دمبرگها 2 تا 3 میلیمتر طول دارند و خاکستری رنگ هستند و بدون کرک و معمولاً تا حدی کرکدار و یا پوشیده  از کرک هستند. گوشوارکها بدون کرک هستند و یا سطح پشتی آنها پوشیده  از کرکهای ابریشمی است. گلها تقریباً در فصل بهار  ظاهر می شوند. هر گل آذین به ندرت کرکدار  است. سطح خارجی کاسبرگها  بدون کرک و تا حدی پوشیده از کرکهای ابریشمی است. میوه ها معمولاً در تابستا می رسند.(Weekleyو همکاران، 2001 وJohnston ،1963).

6-12-1- پراکنش جهانی :

این واریته تنها گونه موجود در ناحیه تگزاس است و در 10 ناحیه رویشی این منطقه پراکنده شده است.براساس مطالعات هرباریومی این  واریته  در ایالات متحده و مکزیک پراکنده شده است. (مظفریان،1383).این گونه در آمریکا  از جنوب غرب تا صحرای آریزونا گسترش دارد. (18 وRamirez وهمکاران،2005)(نگاره 3-26).

6-13– Ziziphus mucronata :

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

The buffalo

زیریفوس موکروناتا ، یا همان درختی که غالباً درخت Wag –n – bietjie شناخته شده است.سرشاخه های جوان به صورت زیگزاگ هستند که نشان می دهد در طول  عمرش  همیشه مستقیم  به سمت بالا رشد نمی کند . دو خار در محل گره ها که یکی رو به عقب و یکی رو به جلو می باشد .زیریفروس موکروناتا یک درخت در اندازه کوچک تا متوسط 2 تا 10 متر  بلندی  با شاخه های چتری و ساقه اصلی سبز و مودار است.هنگامی که شاخه ها جوان هستند سرشاخه های قدیمی به صورت زیگزاگ هستند،پوست شاخه ها به رنگ قرمز و      قهوه ای خاکستری خال خالی ،که شکافته شده اند به دو قسمت مستطیل شکل کوچک.زیر سطح پوست به صورت قرمز و ریش ریش دیده می شود. ساقه های جوان دارای رنگ متمایل به قهوه ای هستند. برگها ساده ، متناوب ، بیضی شکل یا کمی بیضی شکل، غالباً نوک تیز و پایه برگها  قلبی شکل تا گرد هستند. ، لبه های برگ در یک طرف دقیقاً دندانه دار است . غالباً به سختی توسط حشرات خورده می شود ،سطح بالایی برگ روشن و سبز براق است و در سطح تحتانی مودار و نرده ای است.3 تا 5 رگبرگ در برگ وجود دارد و برگها با پرزهای نرم(هنگامی که جوان هستند)  پوشیده شده اند. ساقه برگ تا بیش از20 میلیمتر طول دارد، گوشوارکهای برگ، هنگامی که دیده می شوند، شکل خارهای کوچک را در گره ها به صورت یکی مستقیم و دیگری قلاب مانند تشکیل می دهند ، برگها  در پاییز زرد  طلایی می شوند .گلها به صورت  خوشه های به هم فشرده و به رنگ سبز تا زرد و با قطر4 میلیمتر در زاویه بین شاخه و برگ  تولید می شوند، گلها بسیار کوچک و در فاصله اکتبر تا فوریه ظاهر می شود . میوه آن صاف،براق،چرمی،کروی با 12 تا 20 میلیمتر  قطر است.رنگ میوه قرمز مایل به قهوه ای و هنگامی که رسیده است ، قرمز می باشد . میوه کمی شیرین است و گوشت و میوه آن خشک می باشد . میوه گاهی اوقات روی درخت برای مدتهای طولانی حتی بعد از اینکه برگها می ریزد ، می ماند (مارچ – آگوست) .دانه ها معمولاً با یک تیپ بیضی شکل و  فشرده می باشد  Madibela) وهمکاران،2004 و17 و3 و18).

6-13-1- پراکنش جغرافیایی در جهان :

Buffalo-thorn   پراکنده شده در حاشیه صحرای آفریقا و در سرتاسر نواحی که دارای  بارندگی در تابستان هستند . در محدوده وسیعی از زیستگاه هایی همانند مناطق جنگلی ، بوته زارهای باز، و تپه ماهورهای سنگلاخ ، علفزارهای باز و در تنوع زیادی از خاکها ، در طول جویبارها و رودخانه ها، کف دره ها که غنی از مواد  مغذی است و در حاشیه جنگلها توسعه یافته است. بزرگترین اندازه های این درخت در حاشیه بوته زارهای جنگلی و در خاکهای آبرفتی نزدیک آب می باشد.

6-13-2- مشتقات نام  و  جنبه های تاریخی :

یونانیان باستان این درخت را زیزیفون می نامیدند که از نام عربی زیزوف گرفته شده است .نام گونه موکروناتا در لاتین به معنی نوک تیز که احتمالاً به خارها یا نوک تیز برگهایش  اشاره دارد ، می باشد .خارهای خال خالی در  گره ها یک نام آفریقایی به نام Wag –n – beetjie به درخت می دهند. با تمام کوچکیش ، این خارها شدیداً خطرناک هستند.

6-13-3- نقش اکولوژیکی :

هر چند که میوه زیزیفوس موکروناتا نمی تواند خیلی خوشمزه به حساب بیاید ، اما درخت یک نقش مهمی را از نظر اکولوژی ایفاء می کند. برگها و میوه به وسیله پرندگان و بسیاری از حیوانات وحشی و اهلی جستجو می شوند . زرافه ها مخصوصاً به برگهای این درخت علاقه زیادی  دارند .غزالها غالباً برگهایی را که زیر درخت ریخته اند،می خورند. گلهای کوچک و سبز و زردش شهد زیاد را تولید می کنند که عسل  خوبی  از آنها  به دست می آید.

6-13-4- کاربردهای پزشکی و کشاورزی :

جوشانده ریشه های دارای گلوتن معمولاً به عنوان یکی از داروهای از     بین برنده انواع دردها از جمله اسهال خونی مصرف می شود. جوشانده  پوست و برگها ، برای درمان بیماریهای تنفسی و دیگر ورمهای چرکی پوست به کار برده می شود . خمیر ریشه درخت و برگها می توانند برای درمان ناآرامیها و استرسها ، غدد متورم ، جراحات و زخمها به کار برده  شوند . حمام بخار با پوست درخت برای پاک کردن لکه های صورت و بهبود رنگ صورت به کار برده می شود . در شرق آفریقا ریشه ها برای درمان نیش و گزیدگی به کار برده می شوند.( نگاره 3-27).

6-14- Ziziphus celata :

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Z. florida

این گونه در ايالت فلوريداي آمریکا گسترش دارد و به عنوان يك رقم تزييني كاشت مي شود. (3 و10) Ziziphus celata به عنوان عناب فلوریدا شناسایی شده است. این گیاه گلدار خشکی زی بوده و بومی فلوریدای مرکزی است. این گونه به هشت مکان محدود شده است و تنها شامل چند فرد (پایه) متمایز ژنتیکی است.

Ziziphus celata یک گیاه بوته ای خاردار و کوچک است که کمتر از دو متر طول دارد. خوشه های گل کوچک بوده و بسیار معطر است و در زمستان تولید شده و میوه هایی به رنگ زرد یا  نارنجی دارند که در بهار رشد و نمو می یابند. اولین گونه ثبت شده این گونه یک نمونه هرباریومی خشک و منفرد بوده که در سال 1948 و در نزدیکی شهر Sebring در ایالت Highlands فلوریدای آمریکا جمع آوری شده است. به دلیل اینکه موقعیت دقیق این نمونه هر باریومی ثبت نشده بود و به خاطر اینکه هیچ گیاه زنده ای به صورت وحشی وجود نداشت، فرض شده که این گونه منقرض شده است. اما هیچ کدام از این تلاشها تا سال 1987 موفقیت آمیز نبود؛ تا اینکه این گونه به وسیله گیاه شناسی به نام Delaney در فلوریدا کشف شد.از میان هشت جمعیت شناخته شده چهار گونه در چراگاه های قدیمی و سه گونه دیگر در مناطق فرسایش یافته وجود داشتند. Z.celata به عنوان یک گونه در حال انقراض در ایالت متحده آمریکا مطرح است و در لیست IUCN به صورت یک گونه آسیب پذیر تلقی  می شود. (3 و14و11 و18 و Weeklyوهمکاران،2001)( نگاره 3-25).

6-15- Ziziphus oxyphylla :

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Ziziphus oxyphylla Edgew

Ziziphus oxyphlla درختچه یا درختی به ارتفاع 9 متر است، بخش اعظم شاخه چه های جوان با کرکهای کوتاه تنک، سرانجام کاملاً بدون کرک ، شاخه های یکساله ارغوانی یا خاکستری مانند، خارهای گوشواره ای ظریف(نازک)، ارغوانی، درخشان که یکی کوتاه و دیگری راست یا خمیده، یکی بلندتر به طول 17 میلیمتر و دیگری کوتاهتر به طول 13 تا 15 میلیمتر . برگها به طول 20 تا 40 میلیمتر و  به عرض   7 تا 22 میلیمتر، تخم مرغی مورب،  نوکدار و بلند یا گاهی نیش دار، با رأس منقارک دار، کوتاه، با قاعده گوه ای یا تقریباً قلبی، با لبه کنگره ای و دندانه اره ای کوچک.با دو سطح بدون کرک و در حالت جوان در سطح تحتانی دارای کرک ، رگبرگهای اصلی کوتاه،دمبرگها به طول 5 تا 7 میلیمتر، گلها بدون کرک و در گرزنهای محوری گاهی منفرد، میوه به طول 5 تا 7 میلیمتر، در حالت رسیده سیاه، به شدت لخت، واجد هسته تخت (3 ومظفریان،1383) (نگاره3-28).

6-15-1-  پراکنش جغرافیایی در ایران :

کاشته شده در هرمزگان و میناب (مظفریان،1383).

6-15-2- پراکنش جهانی :

شرق افغانستان، پاکستان، کشمیر، شمال غرب کوه های هیمالیا (مظفریان،1383).

6-16- Ziziphus Ziziphus Sativa:

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از:

Ziziphus Sativa

Ziziphus Vulgaris  Lam

میوه قسمتی از درخت است که مورد استفاده قرار می گیرد .میوه ها بیضوی شکل و به اندازه زیتون با پوست نازک چرمی قرمز رنگ تا قرمز مایل به قهوه ای و میانبر زردرنگ شیرین، با طعم میخوش و یک هسته مستطیل شکل در درون میوه می باشد .با خشک کردن میوه ،میانبر نرم تر و شیرین تر می شود و یک طعم مسکری به وجود  می آید که نشانه شروع تخمیر است ( 14و12 و21).

6-16-1- پراکنش جهانی :

درختچه ای کوچک است که در سواحل مدیترانه،ایتالیا،اسپانیا و جنوب فرانسه می روید .

6-16-2- پراکنش در ایران :

گزارش نشده است .

6-16-3- کاربردها :

درمان بیماریهای سینه ،مخلوط آن با صمغ عربی و شکر ، مرهمی بسیار عالی است .

یکی از منابع اصلی در تولید لاک الکل می باشد (نگاره3-29).

6-17- Mauritiana . Ziziphus:

موارد مترادف با این گونه عبارتند از:

Rhamnus jujuba L.

Ziziphus jujuba (L.) Gaerth

Ziziphus mauritiana Lam

یک گونه متعلق به ناحیه گرمسیری است. این گونه بومی جنوب آسیا( به ویژه هند) است و در نواحی خشک گرمسیری به ویژه آفریقا کشت و کار شده است. این گونه یکی از مهمترین علفهای هرز در شمال استرالیا است. درختان در نواحی خشک به سرعت رشد می کنند و ارتفاع آنها به 6 تا 12 متر و دارای طول عمر 25 سال یا بیشتر  می رسد (2). شاخه چه های جوان با کرکهای پتویی خاکستری- قهوه ای هستند. خارهای گوشواره ای کوتاه به طول حدود 5 میلیمتر، یکی راست، یکی خمیده یا خارها همگی هم اندازه ، یا یکی وجود ندارد یا گیاه کاملاً بدون خار است؛ برگها به طول 50، 60 و 90 میلیمتر و به عرض 30 تا 55 میلیمتر، مستطیلی یا تخم مرغی با نوک کند و کوتاه با قاعده ای مورب، با لبه اغلب اره ای دندانه ای ریز و یا آشکار دندانه دار، روی سطح فوقانی بدون کرک، سبز تیره، درخشان،در سطح تحتانی با کرکهای کوتاه پتویی خاکستری – پتویی، دمبرگ به طول 15 تا 20 میلیمتر، مانند شاخه چه کرک پتویی،  گل آذین گرزن انبوه، میوه به طول 10 تا 20 میلیمتر، کروی یا در نمونه های کاشته شده بیضوی، قهوه ای، نارنجی یا قرمز، هسته شیاردار، اغلب دوحجره ای و پوسته ضخیم تا استخوانی (مظفریان،1383). میوه نرم آبدار است و شفت که 5/2 سانتیمترطول دارد و از نظر طعم شیرین است. میوه ها در زمانهای متفاوت می رسند، حتی در روی یک درخت،منفرد و به رنگ زرد طلایی و کاملاً رسیده هستند و اندازه و شکل میوه ها متفاوت است و ارقام منتخب میوه های بزرگتری دارند. میوه ها به صورت خام و یا در ترشی و آشامیدنیها استفاده می شوند . میوه ها کاملاً مغذی بوده و از نظر ویتامین C غنی هستند. میانگین عملکرد روغن در حدود 95/4 کیلوگرم به ازای هر درخت و یا 1371 کیلوگرم روغن در هر هکتار است. این گونه در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی و به دلیل مقاوم بودن آن به خشکی کشت و کار می شود(2 و Tembolوهمکاران ،2000 و3).

6-17-1- پراکنش جغرافیایی در ایران :

این گونه در جنوب ایران کاشته شده و میوه آن از کنار رایج بزرگتر است. در بوشهر(کاشته شده)، هرمزگان( میناب) و بلوچستان (راسک نزدیکی سرباز) می رویند (مظفریان،1383).

6-17-2- پراکنش جهانی :

در هندوستان به نظر بومی می رسد، اما در سایر نقاط کاشته شده است .

(مظفریان،1383و Morton ، 1987و 10و 18)( نگاره 3-30)

7- آشنایی با برخی رقمهاي مشهورعناب در چین :

حدود 700 رقم عناب در چين  (22) براي مصارف خوراكي ، طبي و صنعتي كشت مي شود .ميوه هاي اين رقمها به رنگهاي مختلف ، قهوه اي تيره ، بنفش تيره و قرمز مي باشد(نگاره 3-37) . از مهمترين این رقمها مي توان  Lang ، Liو کنتورت و D206 را نام برد (21،18،4)

7-1- عناب  (D202)LIE :میوه آن با شکل مدور و از رقم لانگ بزرگتر است . میوه دیررس است و در ابتدا رنگ میوه سبز و سپس ارغوانی متمایل به قرمز می گردد . با کد D202 مشخص می گردد. یک رقم گرده افشانی کننده می باشد که در گرده افشانی رقم لانگ  به کار می رود  (نگاره3-31).

7-2 – عناب (D204) Lang : دارای عملکردی بسیار بالا و میوه آن کمی  کوچکتر از رقم لی می باشد و از طریق پیوند تکثیر می یابد و برای گرده افشانی و رفع مسأله دیکوگونامی نیاز به یک رقم گرده افشانی کننده دارد و با کد D204 مشخص می شود(نگاره 3-32).

7-3 – عناب CONTORTED (D205) :

یک واریته بسیار زیبا و تزیینی است که میوه های شیرین و خوشمزه ای دارد و دارای شاخه های خمیده است . در زمستان منظره زیبایی را به وجود می آورد و انسان را به یاد هنرمجسمه سازی می اندازد. یک رقم گرده افشانی کننده ، می باشد و با کد  D205مشخص می شود(نگاره3-33).

7-4- عناب شیرین چوبی Sugar Cane Jujube) D206 ) :

این اسم به نوعی عناب کوچک با اندازه متوسط و بسیار شیرین ، اشاره دارد که در میانه فصل مي رسد و میوه ها در بین درخت به مانند دانه های تسبیح   می باشند . برای تولید میوه های با ارزش و با کیفیت نیاز به یک رقم گرده افشانی کننده است(نگاره 3-34).

7-5 – عناب GA 866 Jujube :

به این عناب چیکوی جوبا نیز گفته می شود و این به دلیل طعم بسیار خوشایند آن که از میزان قند بالای آن منشأ می گیرد ، می باشد .مقاوم در برابر سرمای دیررس بهاره و برای رشد مناسب میوه به تابستانهای گرم و طولانی نیازمند است (نگاره3-35).

7-6- عناب Sherwood Jujubes :

درخت عنابی با خار کم و گاهی بدون خار است . میوه آن  قرمز ، میان رس و دیررس می باشد و میوه به صورت تازه خوری و خشک و از مزه عالی برخوردار است(نگاره 3-36).

8-آشنايي با ارقام متفاوت زیزيفوس موریتانی در هندوستان :

بيشترين سطح زير كشت عناب بعد از چين ، هندوستان مي باشد كه در حدود 125 كشت و رقم متفاوت عناب وجود دارد كه در بين آنها گونه موریتانی از 90 رقم متفاوت برخوردار است و به يازده رقم از این گونه در فرهنگ نامه معارف، ثروت و دارايي هندوستان توضيحاتی داده شده است كه عبارت اند از (Morton،1987) : سانوری5،سانوری 1،باناراسی،کاتلی،نازوک،عمران،پیراندی، دندان ،تورنلس، ناریکلی و موریا ماهرارا .پوست بيشتر اين ارقام صاف و زرد متمايل به سبز مي باشد .

در دانشگاه كشاورزي   Haryanaدر سالهاي 1967 و  1968 يك مطالعه بر روي 70 نوع عناب جمع آوري شده از مناطق هند شمالي انجام گرفته است ، در سال  1980 ، 16 نمونه  میان رس از نمونه هاي بالا مورد بررسي قرار گرفت .

نمونه باناراسی کاراکا كم طعم است و بيشترین ميزان محصول در هر درخت به مقدار130 كيلوگرم را داشته است .

بعد از اين رقم نمونه هاي:کاتلی[27]و مودیا مورهارا[28] هر دو با طعم خوب و دسی ایوار [29] و  سانوری 5 [30] هردو با طعم متوسط مي باشند .

نمونه هاي مودیا مورهارا [31] ،سانوری5, کاتلی داراي ارزش زيادي براي كشتهاي تجاري به منظور اهداف پرورشي هستند .

در سال 1982 ، 4 نمونه به عنوان مهمترين رقمهاي اميد بخش انتخاب شدند .

رقم عمران[32] : دارای میوه بزرگ به رنگ زرد طلايي است  كه با رسيدن به تدریج   قهوه اي شكلاتي مي شود . شيرين ، 11% TSS، اسيدیته 12% ، ميانگين وزن ميوه  30 تا 89 گرم است ، ديررس بوده و كيفيت نگهداري آن خوب است و هر درخت سالانه 15 الي 20 كيلوگرم میوه می دهد .

رقم گولا : ميوه آن متوسط تا بزرگ بوده و ميانگين وزن هر میوه 14 تا 17 گرم است، 17تا 19 % TSS ، ميزان اسيدیته آن 0.46%- 0.51% بوده و رنگ میوه زرد طلايي است . میوه آبدار و خوش طعم بوده و متوسط عملکرد هر درخت80 تا 100 كيلوگرم میوه می باشد .

رقم کاتل:میوه آن كوچك تا متوسط و ميانگين وزن ميوه 180 گرم . رنگ آن سرخ متمايل به سبز در يك طرف و زرد متمايل به قرمز در طرف ديگر 18%TSS   دارد ، اسيدیته آن 0.5%  بوده و  متوسط تولید میوه 100 تا 150 كيلوگرم  از هر درخت است .

رقم کاتا فال[33] : میوه آن كوچك تا متوسط با ميانگين 10 گرم است .رنگ آن سرخ متمايل به سبز در يك طرف و زرد متمايل به قرمز در طرف ديگراست . 23%  TSSدارد.77% اسيدیته دارد و متوسط تولید میوه 80 تا100كيلوگرم در هر درخت    می باشد .

علاوه بر اين، 5 نمونه ديگر درمؤسسه تحقيقات کشاورزی هندوستان در دهلي نو توضيح داده شده است : همه اين نمونه ها در دهلي ، پنجاب جنوبی و اورتاپرادش پرورش  يافته اند . خصوصيات ويژه آنها در زير بيان شده است :

1 – رقم دندان[34] : بدون خار،اندازه میوه متوسط تا بزرگ ،كيفيت نسبتاً مناسب انبارداري و ديررس است .

2 –  رقم گولار باشی[35] : اندازه میوه متوسط ، آبدار ، شيرين و با طعم گس است . زماني كه تازه است خوشمزه بوده و در صورت انبار شدن چروكيده مي شود . وقتي زرد است 18% TSSدارد و وقتي قهوه اي است 4/22% TSS دارد ، قسمت چوبي آن متوسط تا نازك است ، شكل میوه قيف مانند بوده  و به راحتي از زير ميوه جدا مي شود. ديررس بوده و كيفيت انبار داري خوب با عملکرد میوه بالا می باشد.

3 – رقم خیرا[36] : میوه متوسط تا بزرگ ، بيضوي ،  فرابر نرم و آبدار ، طعم شيرين و مطبوع است. 8/19% TSS دارد ، كيفيت انبار داري خوب با عملکرد میوه بالا می باشد.

4 – رقم نازوک[37] : میوه متوسط تا كوچك ، بيضوي و دوك مانند ،گوشت باريك ، نسبتاً آبدار ، طعم شيرين و میوه تا  مقداری گس می باشد .

5 – رقم سئو بر[38] : میوه متوسط تا بزرگ ، پوست كلفت ، فرابر آبدار ، با طعم گس. اگر پوست جدا شود و خورده نشود تا گوشت آن قهوه اي گردد ، بسيار خوشمزه است، 19% TSS و با انبارداري بالا می باشد .

در ايالت آسام 5 نمونه وحشي كشت و جمع آوري شده كه توسط  S.Dutta شرح داده شد ه است  :

رقم يك : بوته وحشي ، خيلي خاردار با ميوه هاي كوچك ، گرد و نامرغوب و به عنوان پرچين کاربرد دارد .

رقم دوم : درخت خاردار ، ارتفاع 10 متر ، پوشش ميوه ها سخت و به رنگ قهوه اي متمایل به قرمز ، داراي فرابر  شيرين ، اسيدي و باريك ، در كنسرو سازي و مربا سازي کاربرد دارد .

رقم سوم : درختی بسيار خاردار و بزرگ است . ميوه با رنگ قرمز تيره ، با فرابر ترش و میوه دهي زياد ، سايه انداز آن مناسب و قابل استفاده است .

رقم چهارم : درخت وحشي بدون خار،ميوه زرد مايل به سبز،فرابر لاغر و با طعم خوب و میوه دهي آن بالا است .

رقم پنجم : درخت خاردار وحشي با ميوه هاي قهوه اي و دوكي شكل ، فرابرتقريباً  لاغر که طعم آن شيرين و  مطبوع و اسيدي است . میوه دهي آن بالا است و براي تكثير و كاشت تجاري توصيه مي شود.

جدول3-4- آناليز صورت گرفته در هندوستان  بر روي عناب موریتانی ( عناب هندي ) (Morton،1987)

9-آشنایی با ارقام مشهور عناب در آذربايجان و تركمنستان :

در كشورهاي منطقه از جمله جمهوري آذربايجان و تركمنستان رقمهاي زيادي كشت مي شود.در جمهوري آذربايجان حدود 30 رقم عناب وجود دارد كه بعضي بومي هستند و بعضي ديگر از چين وارد شده اند .(حسین آوا،1381)

خصوصيات بعضي از رقمهاي مهم مورد كشت در اين كشورها به شرح زير مي باشد :

9-1- رقم آبشاران [39] :

بومي آذربايجان بوده و در منطقه آبشاران آذربايجان در سطح  وسيعی پراكنده است.

ارتفاع این درخت5 الي 6 متر و عرض تاج پوش آن6 متر می باشد .

برگهای آن شفاف ، تخم مرغي ، سطح بالایی آن  سبزتيره  و سطح پایینی سبزروشن است. طول ميوه 5/24 ميليمتر و قطرآن 2/22 ميليمتر ،شكل آن كشيده ،وزن 52/4گرم ، رنگ پوست میوه دارچيني و فرابر زرد است. فرابر آن نرم و طعمی ملس دارد ، مقدار قند آن 53/30 درصد و مقدار اسيد 11/4 درصد است . هسته آن گرد و نوك تيز و به رنگ سفيد و سطح آن ناهموار است . ميوه آن در اوايل آبان ماه مي رسد و از هر درخت حدود 25 كيلوگرم میوه برداشت مي شود.

9-2- رقم شيروان [40] :

بومي شيروان است ولی در مناطق مختلف آذربايجان پراكنده مي باشد . ارتفاع درخت آن 6 تا 7 متر و تاج آن چتري مي باشد . برگهای آن تخم مرغي ، نسبتاً بزرگ ، رنگ سطح بالایی آن سبز تيره و سطح پایانی سبزروشن است. اندازه میوه متوسط ، طول آن 5/23 ميليمتر و  قطر آن 23 ميليمتر و شكل میوه گرد و با كمي فرو رفتگي در نوك و وزن میوه 8/3 گرم است . طعم آن ملس ، فرابر آن زرد رنگ بوده و نسبتاً سفت، میزان قند آن 3/30 درصد و مقدار اسيد 78/1درصد  مي باشد. هسته آن صاف و شبيه هسته زغال اخته است. اندازه هسته كوچك ، طول آن 8/10 ميليمتر و قطر آن 75/7 ميليمتر است. ميوه آن در اوايل آبان مي رسد و از هر درخت حدود 40 كيلوگرم محصول برداشت مي شود .

9-3- رقم آذربایجان [41] : بومي آذربايجان است ، ارتفاع درخت5 تا 6 متر و عرض تاج پوش 5 متر است.برگهای آن تخم مرغي ، نوك تيز و به رنگ سبزتيره است. اندازه ميوه متوسط ، طول آن 22 ميليمتر ، قطر آن 19/5 ميليمتر ، وزن آن  4 تا 5 گرم است . گرد بوده و از دو طرف كمي فرو رفته است .رنگ پوست قرمز مايل به قهوه اي است ، فرابر آردي و به رنگ قهوه اي با طعم شيرين و  مقدار قند آن 97/29 درصد و مقدار اسيد آن 33/1 درصد مي باشد.هسته آن كشيده و نوك تيز،سطح آن ناهموار،طول 6/14ميليمتر، قطر 4/8 ميليمتر است . ميوه آن در نيمه دوم مهر مي رسد و از هر در خت حدود 35 الي 40 كيلوگرم محصول  عناب برداشت مي شود.

9-4- رقم تاجيكستان [42] :

بومي تاجيكستان است ،ارتفاع این درخت  6/7 مترو تاج آن چتري است.

برگ آن تخم مرغي و نسبتاً بزرگ ، رنگ سطح بالایی برگ سبزتيره و رنگ سطح پایینی برگ سبزروشن است . اندازه ميوه متوسط ، طول آن 5/23 ميليمتر ، قطر  23 ميليمتر و وزن آن 18/4گرم است. گرد بوده و در نوك كمي فرو رفته است . میانبر آن نسبتاً سفت و زرد رنگ با طعم ملس ، مقدار قند آن 330 درصد و مقدار اسيد آن 78/1درصد است.هسته آن قطور و بدون نوك ، سطح آن ناهموار ، طول آن  14 ميليمتر و قطر آن 5/8 ميليمتر است. بسيار پر محصول است ، ميوه هاي آن اوايل مهر شروع به رسيدن كرده و تا اوايل آبان كاملاً مي رسند .

9-5- رقم چين شماره A1[43] : بومي چين است و از حدود 60 سال پيش در آذربايجان كشت مي شود. ارتفاع این درخت 5 الي 6 متر می باشد . برگ آن  تخم مرغي و به رنگ سبز و شفاف است . طول ميوه 34 ميلیمتر و قطر آن 25 ميليمتر بوده و وزن آن 27 گرم و  شكل آن گرد و در نوك كمي فرو رفته است . رنگ پوست ميوه دارچيني، و رنگ میانبرآن زرد ،سفت و بسيار شيرين است . مقدار قند آن 47/36درصد و مقدار اسيد آن67/0درصد است .هسته ،كوچك ،گرد ،نوك تيز و با سطحي ناهموار. ميوه اين رقم در اوايل شهريور ماه مي رسد و از هر درختي حدود 15 كيلوگرم عناب برداشت مي شود .

9-6 – رقم چين شماره A2 [44] :

از حدود 70 سال پيش در آذربايجان كشت مي شود . ارتفاع این درخت  4 متر است. برگ آن تخم مرغي و شفاف و ميوه آن 44 ميليمتر ، قطر میوه 41 ميليمتر ، وزن آن25 تا 45 گرم است . شكل ميوه گرد و در نوك كمي فرو رفته است. رنگ پوست میوه شكلاتي ، میانبر آن قهوه اي است و میوه آن شبيه خرما است .هسته آن به طول 18 ميليمتر و قطر 10 ميليمتر و نوك آن فرو رفته و سطح آن صاف است . بسيار پر محصول است و میوه آن در اواخر شهريور قابل برداشت مي باشد (نگاره 3-38).

9-7- رقم چين شماره  45 [45] :

بومي چين است و از حدود 65 تا 70 سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت  مي شده است . ارتفاع این درخت 4 تا 5 متر و ميوه آن به طول 25 تا 35 ميليمتر و قطر آن 5/14 ميليمتر و وزن آن  35 تا 40 گرم است . ميوه  شبیه خرما مي شود . رنگ پوست میوه آن قرمز تيره و رنگ میانبر آن قرمزروشن و آردي و شيرين است. ميوه آن در شهريور ماه مي رسد و از هر درخت 17 تا   22 كيلوگرم محصول برداشت مي شود(نگاره 3-39).

9-8- رقم چين شماره 50 [46] :

بومي چين است و از حدود60 تا 70 سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت مي شده است . ارتفاع این درخت 4 تا 5 متر و ميوه آن به طول30 تا 25 ميليمتر و  قطر آن 5/9 ميليمتر و وزن آن 18تا 24 گرم است . شكل ميوه بيضوي، رنگ پوست قرمز تيره و رنگ میانبر آن  روشن و آردي و شيرين است . ميوه در مهر ماه مي رسد و از هر درخت 10تا 15 كيلوگرم محصول برداشت مي شود ( نگاره3-40).

9-9- رقم چين شماره 60[47] :

بومي چين است و از حدود60 سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت  مي شده است. ارتفاع درخت بين 5  تا 6 متر و ميوه آن با طول 20 تا 25 ميليمتر و  قطر آن 5/6 ميليمتر و  وزن آن  18تا 20 گرم است . ميوه بيضوي و از وسط به طرف دم باريكتر مي شود . رنگ پوست میوه قرمز تيره و میانبر آن زرد روشن ، گوشت آردي و شيرين است. ميوه آن در نيمه دوم شهريورماه  مي رسد و از هر درخت 20 تا 25 كيلوگرم محصول برداشت  مي شود ( نگاره3-41).

9-10-  تایان زائو[48] :

بومي چين است و از حدود60  تا 70سال پيش در جمهوري آذربايجان و تاجيكستان كشت مي شده است . ارتفاع این درخت بين 4 تا 5 متر و ميوه آن با طول 25 تا 35 ميليمتر و  قطر آن 5/9 ميليمتر و وزن آن  8 تا 14 گرم است . ميوه بيضوي و در نوك بسيار باريك مي شود. رنگ پوست میوه قرمز تيره و میانبر روشن و گوشت آردي و شيرين است . ميوه آن در نيمه دوم شهريور  مي رسد و از هر درخت 25 تا 30 كيلوگرم محصول برداشت مي شود( نگاره 3-42).

9-11- رقم باخش 60 [49] :

از70سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت مي شده است .ارتفاع این درخت 5/6 متر وتاج چتري است .برگ آن تخم مرغي و شفاف و به رنگ سبز تيره است .ميوه آن به طول 30 ميليمتر  و قطر 5/12 ميليمتر و وزن 18تا   20 گرم است . ميوه بيضوي و شبيه خرما و رنگ پوست قهوه اي تيره و  میانبر زرد روشن و گوشت آردي و شيرين است . ميوه آن در مهرماه مي رسد و از هر درخت 20 تا 25 كيلوگرم محصول برداشت  مي شود ( نگاره 3-42).

9-12- رقم دارگومسکی [50] :

از50  سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت مي شده است . ارتفاع این درخت تا 5/5 متر و تاج چتري است .برگ آن تخم مرغي و شفاف و به رنگ سبز تيره است .ميوه آن به طول 35 ميليمتر و  قطر آن 5/12 ميليمتر و وزن آن 18تا 24 گرم است . ميوه آن بيضوي و با قاعده مثلثی و رنگ پوست قهوه اي تيره و میانبر زرد روشن و آردي و شيرين است . ميوه  آن در مهرماه مي رسد و از هردرخت 25 تا 30 كيلوگرم محصول برداشت مي شود(نگاره 3-43).

9-13- رقم  واخشسکی [51] :

از60 سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت مي شده است. ارتفاع این درخت تا 5/6 متر و تاج چتري است .برگ آن تخم مرغي و شفاف و به رنگ سبز تيره است .ميوه آن به طول 30 ميليمتر و قطر 5/12 ميلیمتر و وزن 18تا 20 گرم است .  ميوه بيضوي و شبيه خرما و رنگ پوست قهوه اي تيره و میانبر زرد روشن و آردي و شيرين است .ميوه آن در مهرماه مي رسد و از هر درخت    20 تا 25 كيلوگرم محصول برداشت مي شود (نگاره 3-44).

9-14- رقم دروژبا[52] :

از60 سال پيش در جمهوري آذربايجان كشت مي شده است.ارتفاع این درخت تا  5/5 متر و تاج چتري است .برگ آن تخم مرغي و شفاف و به رنگ سبز تيره است . ميوه آن  به طول 20 ميليمتر و قطر 5/10 ميليمتر و وزن12تا  18 گرم است . ميوه بيضوي و شبيه خرما و رنگ پوست قهوه اي تيره  و  میانبر  زرد روشن و آردي و شيرين است.ميوه آن در مهرماه مي رسد و از هر درخت 15تا20 كيلوگرم محصول برداشت   مي شود (نگاره 3-44).

10- شناسايي ارقام مختلف عناب :

در ارتباط با شناسايي ارقام مختلف عناب در داخل و خارج از كشور تحقيقات زيادي انجام نشده است و اغلب مقالات و كتب انتشار يافته در ارتباط با عناب در مورد خصوصيات گياه شناختي و خواص دارويي  اين گياه مي باشد.

Bal     (1992)طي 10 سال مطالعه و بررسي در بخش باغباني دانشگاه كشاورزي هند كليد شناسايي ارقام مختلف كنار موریتاني[53] كه از خانواده عناب است را تهيه كرده است . وي شكل برگ را قابل اطمينان ترين ويژگي براي طبقه بندي ارقام ذكر می کند.در ميان ارقام مورد مطالعه وي 24 رقم نیمه نوك تيز تا نوك تيز و 18 رقم با  نوك غير تيز بودند. شاخه دهي يكي ديگر از عوامل مناسب به شمار مي رفت .21 رقم شاخه دهي گسترده و21 رقم با شاخه دهي عمودي گروه بندي شده اند .

پس از آن شكل برگ ،قاعده برگ ،رنگ برگ و طول دمبرگ  در درجات بعدی اهميت  قرار دارند ، ميوه هاي ارقام مختلف از نظر شكل به 4 گروه شامل :

ميوه با نوک كاملاً برجسته، ميوه با نوك تقريباً برجسته ،ميوه با نوک گرد و ميوه با نوك فرورفته  تقسيم  می شوند .

در بین ارقام مورد بررسی معمولترین شکل میوه گرد و بیضوی و 4 رقم کاتا ((Katha بمبئی(Bombay)،میرچیا( Mirchia) ، نوکیNoki) ( و لادو Ladu) (منقاری شکل بودند . دیگر خصوصیات میوه از جمله شکل قاعده ، رنگ در زمان رسیدن ،دانه های روی قاعده ،نوک و سطح میوه در درجه بعدی اهمیت قرار داشتند.(Gupta،1977)

Kumar (1995): در مورد برگ 42 رقم از گونه های كنار موريتاني مطالعات آنزيمي انجام داده و در بين تحقيق مشخص شد كه 15 رقم در مورد پراكسيداز، 18 رقم در مورد آميلاز و 18 رقم در مورد فسفاتاز ، فنوتيپ آنزيمي مشخصی دارند . باكمك آزمايشهاي آنزيمي مختلف تعداد 40 رقم از 42 رقم قابل شناسايي بودند.(Sankhlaوهمکاران،1989)

ثابتي (1353) : خصوصيات گياه شناختي و پراكنش عناب در ايران را  بيان مي كند. درخت عناب بومی مديترانه و آسياي معتدله است . در ايران در سواحل درياي خزر دامنه نيل كوه و مينو دشت ، كردستان ، سردشت ،لرستان ، بختياري و الموت به حالت خودرو مي رويد و در بعضي مناطق مانند همدان ،مشهد ، بابل و ساير نقاط كشت      مي شود .

زرگري (1371) : در ضمن معرفي خصوصيات گياه شناختي و مشخصات عناب تركيبهاي شيميايي آن را  شرح مي دهد.

مير حيدر2 (1372) : اطلاعات جامعي از مشخصات گياه شناختي،تركيبهاي شيميايي خواص دارويي و كاربرد درماني عناب را ارائه مي کند .

اميد بيگي (1376)به معرفی  عناب مي پردازد. گیاهان این تیره چوبی بوده و دارای گلهای کوچک و برگهای ساده و میوه های هسته دار می باشد . ماده مؤثر دارويي متعلق به خانواده مذكور آنتراگلیکوزيدي مي باشند و قند منوز در ميوه هاي اين گياهان وجود دارد.

Khan ،1980): عادتهای مرفولوژیکی درختان و چگونگی میوه دهی 7 رقم عناب شامل : LR-13،LR-11،LR-9 ، هاق نواز[54]، کانتونمنت[55] ، گولان[56] و لای والی[57] توانست در مزرعه تحقیقاتی عناب بخش گیاه شناسی ایستگاه کشاورزی بررسی نماید . در پارامترهای مرفولوژیکی این ارقام اختلافاتی مشاهده شد ،از جمله بیشترین ارتفاع درخت در رقم LR-13 و بیشترین قطر تنه در مورد LR-11 و بیشترین گسترش تاج پوشش در مورد لای والی بود . رقم هاق نواز بیشترین ریزش میوه و رقم lr-11 کمترین ریزش میوه را داشت . رقم لای والی بیشترین تعداد میوه در هر شاخه و رقم گولان کمترین تعداد میوه در هر شاخه را داشت. رقم هاق نواز زودرس و رقم لای والی متوسط رس و بقیه ارقام دیررس بودند. بیشترین بازده محصول در رقم LR-11 با 111.83 کیلوگرم در هر درخت و کمترین بازده محصول در رقم گولان با 73.78 کیلوگرم در هر درخت بود.(Kumar،1995)

Khan ،1982) :خصوصیات فیزیکو شیمیایی میوه 7 رقم عناب شامل :  LR-13،LR-11،LR-9 ، هاق نواز،کانتونمنت ،گولا و لای والی را در مزرعه تحقیقاتی عناب بخش گیاه شناسی ایستگاه کشاورزی بررسی نمود که در بین پارامترهای کیفی اختلاف معنی داری مشاهده شد. در این تحقیق بیشترین وزن میوه 29.349 گرم در مورد لای والی  بود . اندازه طول میوه از 3.27 تا 4.33 سانتیمتر و اندازه قطر میوه از 2.04 تا 3.30 سانتیمتر متفاوت بود . درصد گوشت از 94.24 تا 96.75 و نسبت گوشت به هسته از 16.22 تا 32.09 و میزان رطوبت از 78.497 تا 84.160 درصد متفاوت بود . نسبت قندهای کل از 7.982 تا 11.520 درصد و محتوای ویتامین C از 60.53 تا 101.47 میلیگرم پروتئین خوراکی وجود داشت . میوه های رقم هاق نواز دارای رنگ براق و طعم بهتری بوده و بیشترین ویتامین C را داشتند. (Khan،1989)

رجحان (1373)  به معرفی خصوصیات گیاهشناسی و پراکنش عناب در ایران ، ترکیبات شیمیایی و خواص دارویی آن می پردازد.

نایینی (1378) :در طرح تحقیقاتی روشهای تکثیر ، اصلاح و توسعه کشت عناب مورد بررسی قرار گرفت .تکثیر جنسی با بذر توفیقی نداد و تکثیر غیر جنسی قلمه سبز ، خشبی و کشت بافت نیز فقط در قلمه سبز تا مرحله کالوس پیش رفت ولی ریشه زایی صورت نگرفت . در کشت درون شیشه نیز با استفاده از کشت جوانه توفیقی حاصل نشد.در این طرح مناسبترین طریقه تکثیر عناب انتقال پاجوش تعیین گردید .

آزادبخت (1378) : راسته عناب را معرفی می کند .

امید بیگی و دقیقی (1379) : به معرفی  مشخصات گياه شناختي و پراکنش جغرافیایی عناب و تعیین  مناسبترین سن پاجوش و زمان انتقال آن می پردازند . نتایج آزمایش بهترین سن را برای انتقال نهال ، در پاجوشهای دو ساله مشخص کرد .

گونه ای مهم از جنس عناب ، کنار می باشد که درباره آن به اختصار توضیح داده می شود :

11-كنار:

موارد مترادف با این گونه  عبارتند از :

Ziziphus spina Christi(L) desf

Rhamnus spina – chiristi Syn.

نام فارسی:كنار سدر ،  سدره ،  متيال وارد ، سنجد گرجي ، قره تيكبان

نام عربي :شجره النبق (نگاره 3-45).

خانواده :                                                                                        Rhamnaceae

انگليسي :                                                                Lote tree,Christian thorn

نام فرانسوی :     Jujubier epine dechris ,Chicoulrer,Epine de Christ

11-1- مشخصات گياه شناسي :

سدر از خانواده رامناسه و بومی جنوب ایران است ،كنار درختي است به بلندي حدود 10 متر و تيغدار مي باشد . ساقه گياه به رنگ سفيد مي باشد ، برگهاي گياه مختلف و در انتهاي شاخه ها قلبي شكل ، تخم مرغي با لبه هاي كنگره اي مي باشد .

كنار پارسي گونه اي ديگر از جنس كنار است كه در ايران مي رويد . كنار فارسي نوعي كنار وحشي است . درختچه اي است كه ساقه هاي آن به هم ريخته و كركدار و داراي خار و تيغ است . برگهايش تخم مرغي و كامل است . سطح تحتاني برگها را كركهاي سفيد رنگ پوشانده و ميوه آن گرد و كوچك است .

گلها : پنج پر ، دسته دار ، كركپوش و تخمدان آن به لوله كاسه چسبيده است .

میوه این گیاه تخم مرغی شکل و زرد رنگ و خوراکی است . این درخت دارای تنه‌ای بزرگ و میوه اش کوچک و قرمز رنگ و خوراکی می‌باشد.در مناطق مختلف جنوب ایران به کنار مرسوم است و از قدیم از برگ ساییده درخت کنار به‌ عنوان ماده پاک کننده موی سر و بدن استفاده شده و هنوز هم استفاده از آن متداول است . برگ ساییده کنار «سدر» یا «کنار» نام دارد . این درخت معمولاً در تمام مناطق استان هرمزگان به خوبی یافت می‌شود . میوه این گیاه شفت ، گوشت دار،كروي شبیه گيلاس و با  هسته اي سخت شامل 1 تا 3 خانه تك دانه اي است كه بعد از رسيدن سرخ و زرد     مي شود . طعم آن ترش و شيرين ، ترشی آن بيشتر و تعدادي از ميوه هاي آن نيز شيرين و خوراكي است .

11-2- انتشار جغرافيايي :

درخت كنار در عربستان ، حبشه ، آفريقاي شمالي و در ايران انتشار دارد . نواحي گرم را مي پسندد و در ايران  در كازرون، جزيره خارك، لار، بندر عباس، اطراف نيك شهر، چاه بهار، بم و نرماشير به طور خودرو مي رويد. (زرگری،1371 و میرحیدر1،1373)

11-3 – تركيبات شيميايي :

11-3-1-Amphibine A  : اين تركيب با فرمول مولكولي  C33H43N5Oو جرم ملكولي 732/589 و با Discarinea مشخص مي شود . تركيبي آلكالوئيدي از گونه كنار است كه به صورت بلورهاي سوزني شكل با دماي ذوب 237تا 239 درجه  سانتيگراد شناسايي مي شود.

11-3-2 – Amphibine E : اين تركيب با فرمول مولكولي C38H50N5o5 و جرم مولكولي 843/656 تركيبي آلكالوئيدي است که از گونه كنار(سدر )استخراج شده است .

11-3-3 –Amphibine F : اين تركيب با فرمول مولكولي C32H41N4O4 و جرم مولكولي 699/545 تركيبي آلكالوئيدي است كه از گونه كنار (سدر) به صورت بلور منشوري استخراج شده است.

11-3-4-Mauritine A  : اين تركيب با فرمول مولكولي C32H41N5O5 و جرم مولكولي 706/575 به صورت بلور لوزي شكل كه از پوست درخت سدر استخراج مي شود .

11-3-5 – Mauritine C : اين تركيب با فرمول مولكولي ‍‍ C28H34N4O4 و جرم مولكولي 601/490 تركيب آلكالوئيدي كه از پوست درخت سدر استخراج مي شود.

11-3-6Queratrine – : اين تركيب با فرمول مولكوليC21H2O11 و جرم مولكولي 378/448 به صورت بلور با رنگ زرد روشن همراه با دو مولكول آب از درخت سدر استخراج شده است .

11-3-7 – Spinanine A : اين تركيب با فرمول مولكولي C24H32N4O4 و جرم مولكولي 541/440 تركيبي آلكالوئيدي كه از ساقه درخت سدر استخراج مي شود (جانزاده،1377).

11-4- خواص درماني و كاربرد كنار :

ميوه کنار سرد و خشك است . ميوه نارس آن قابض و نفخ آور و رسيده آن  دير هضم و خوردن 200 گرم آن صفرابر معده و روده ها است و حرارت را  فرو مي نشاند . خوردن ميوه رسيده ترش آن بازكننده گرفتگي هاي مجاري و كشنده كرم معده و روده است . براي سرد مزاجان مضر است و بايد با سكنجبين خورده شود ، ميوه خشك آن قابض است و آرد آن را كه از سایيدن كنار رسيده بدون هسته به دست     مي آيد ، با كمي آب مخلوط كرده و با انواع شربتها مي خورند ، سرخ كردنی و بوداده ميوه كنار خيلي قابض است و براي اسهال و زخمهاي روده و تبهاي گرم مناسب است . خوردن شيره مغز هسته آن تبهاي گرم خوني و صفراوي را برطرف مي كند و براي آبله ، سرخچه و سرخك نافع است و عطش را تسكين مي دهد . دانه نپخته آن قابض است و ضماد كوبيده آن براي شكستگي اعضاي بدن بچه ها و براي رفع سستي اعضاء و حركت آنها مفيد است .برگهای سدر را خشک کرده و پودر می کنند  و جهت شستشوی بدن و مو به کار می‌برند .

برگ سدر حاوی تانن و استرولهای گیاهی مانند: بتاسیتوسترول ، بتاسیتوسترول گلوکزید ،ساپونین،  ابلین لاکتون می‌باشد. ساپونین موجود در سدر عامل کف کنندگی در برگ سدر می‌باشد. ابلین لاکتون از دسته ساپونینهای استروئیدی است و آن را به عنوان ماده اولیه برای تهیه هورمونهای استروئیدی می‌توان به کار برد. برگ كنار را سدر مي نامند  . ضماد برگ كنار و شستن بدن در حمام  با برگ آن براي زخمها و پاك كردن چرك بدن و تقويت موي سر و جلوگيري از ريزش مو و تقويت اعصاب نافع است .ضماد برگ كنار با شراب،براي تحليل ورمها مفيد است . چوب كنار، سرخ تر و خشك تر از برگ آن است و براي جلوگيري از خونريزي و زخم روده ها و مشکلاتی كه از ضعف معده ناشي شده باشد، مفيد است. تنقيه با جوشانده چوب آن براي جراحات روده و گرد چوب آن براي زخمهاي گرم  مانند زخم آبله مفيد است ، مقدار خوراكی آن تا 30 گرم است. خوردن آب جوشانده و پخته ريشه آن بسيار مغذي و  مفيد است .براي اين كار در حدود 200 گرم ريشه آن را بيرون آورده و نیمه كرده و پوست آن را خراش مي دهند و در آب ريخته و جوش مي آورند تا عصاره ريشه بيرون آيد و آب كاملاً سرخ رنگ شود . سپس آن را صاف کرده و مي خورند.

براي چاق شدن و شفافی رنگ چهره نافع و بسيار مقوي است و از صمغ درخت با ماليدن پخته آن نیز براي رفع پوسته پوسته شدن سر و خارش آن استفاده مي شود .

سابقاً در ايران موسوم بوده پوست شاخه هاي درخت کنار را خشك كرده ، ساييده آن با نام آرد كنار در بازار عرضه مي كردند و از اين آردها مانند مازو در دباغي استفاده    مي کردند .(جانزاده،1377 و میرحیدر2،1373 ودیناروند و همکاران،1385).

11-5- تحقیقات انجام گرفته درباره کنار:

در سال 1977 پروفسور روشينگر تعداد شش گونه و يك هيبريد از جنس كنار را براي فلات ايران معرفي نمود، كه از اين ميان چهار گونه آن متعلق به كشور ايران ذكر شده.  منابع علمي اخيراً پنج گونه از جنس كنار براي ايران معرفي كرده اند كه علت آن ارتقاع زير گونه Aucheri به گونه است (دیناروند و همکاران،1385).

تمام گونه هاي اين جنس داراي خواص دارويي مي باشند به خصوص گونه سدركه از قديم الأَّيام برگ آن جهت شستشوي سر و بدن به كار مي رفته  و امروزه نيز همچنان در صنايع بهداشتي جهت تهيه شامپوهاي گياهي ضدشوره و تقويت كننده موي سر استفاده مي شود. در مجموع تحقیقات سالهای اخیر نشان می دهد که جنس عناب در ايران سه گونه درختي و درختچه اي دارد.گونه عناب[58]در مناطق معتدل و معتدل سرد می روید ولی  دو گونه رمليك [59]و سدر[60] با  دو واريته،ویژه مناطق گرم و مرطوب جنوب ايران هستند.

کنار همیشه سبز و درخت یا درختچه ای است که برگهای آن بدون کرک و یا دارای کرکهای پراکنده است و در دشتهای گرم روی خاکهای شنی می روید . در جنوب استان ایلام و در جنوب ایران به صورت پراکنده می روید و گاهی در حاشیه مزارع نیز دیده می شود . يك هيبريد بين دو پايه رملیک وکنار توسط پرفسور روشينگر در فلور ايرانيكا معرفي شده و از ناحیه حاجي آباد استان هرمزگان جمع آوري شده است . همچنین يك گونه درختي بنام كنار موريتاني در مناطق جنوبي ايران به ويژه استانهاي بوشهر و بلوچستان كاشته شده است و ميوه اش به مراتب درشت تر از كنار ايراني است . این گونه وارداتي  بوده و پیوند آن  بر روي كنار سدر در بوشهر و خوزستان موفق بوده است.

12-  مروری برمطالب :

گياهان تيره عناب به صورت درخت يا درختچه هاي غالباً خاردار و به ندرت علفي    مي باشند . در بين آنها انواعي با ساقه بالا رونده نيز يافت مي شود. مجموعاً شامل       49 جنس و900 گونه است كه بيشتر در اروپا و نواحي استوايي مي رويند. در ایران 5 جنس و 11 گونه آن در مناطق خلیجی عمانی ،زاگرسی و خزری می رویند .جنس تنگرسL.RHAMNUS. با 6 گونه گیاهی بیشترین سهم گونه ای را در ایران به خود اختصاص داده و بعد از آن جنس Z.MILLER با 3 گونه در مرتبه دوم قرار دارد.از اختصاصات آنها اين است كه برگهاي ساده ، غالباً متناوب وگلهاي منظم ،نرماده يا     بر دو نوع نر و ماده (پلي گام ، دو پا يه) يا يك پايه اند . از جنسهای دیگر این خانواده جنس عناب[61] است که شامل درخت یا درختچه ها و به ارتفاع 2 تا 12 متر و یا بیشتر   می رسد. رویش آنها بیشتر در مناطق استوایی و معتدله است. برگهای متناوب و استیپولهای آن خاردار است و میوه آنها شفت و محتوی یک دانه است . در بين  آنها نمونه هايي با ميوه خوراكي مانند درخت عناب[62] و يا انواع دارویي مانند کنار[63] و يا انواع زينتي نيز يافت مي شود.عناب گیاهی است از خانواده رامناسه[64] که در کتب فارسی و در طب سنتی به نام عُنّاب ، تبرخون ، شيلانه ، شيلان ، سيلانه ، شيلانگ و در گيلان(اون نافدار)،آلماآغا جي،عناب آغاجي،سيب كوهي،سنجدجيلان،سنجدگرگان،صغیرا، یبانی ،ارج و تفاح بری شناخته مي شود.در فرانسه ميوه آن jujube و درخت آن را jujubier و به انگليسي jujube tree و به زبان چيني dazaoبه معني خرماي بزرگ يا آلوی هندي می گویند.گیاهان این تیره از لحاظ تیپ جنسی به راسته شمشاد [65] بسیار شبیه هستند . تخمک از نوع واژگون آناتروپ و از این نظر از طرفی به علف مبارک از تیره رز [66] و از طرف دیگر به تیره های  شمشاد و کهور[67] شباهت کامل دارند. عناب داراي لعاب فراوان وحدود 5% مواد پروتئيني و 4%مواد قندي و مقدار زيادي ويتامين C و املاح مي باشد . در هسته عناب آلكالوئيد وجود ندارد. روغن آن داراي  لاکتيك اسيد و لينولئيك اسيد و پالمتيك اسيد و فيتوسترول است. گونه ای مهم از جنس عناب ، کنار می باشد. درخت كنار در عربستان ، حبشه ، آفريقاي شمالي و در ايران انتشار دارد . نواحي گرم را مي پسندد و در ايران  در كازرون ، جزيره خارك ، لار ، بندر عباس ، اطراف نيك شهر ، چاه بهار ، بم و نرماشير به طور خودرو مي رويد.

جدول3-5- بررسي تركيبات غذايي در برخي از ارقام عناب(حسین آوا،1381  )

« 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28»