اهمیت و پیشینه تاریخی و مناطق گسترش عناب در ایران

اهمیت و پیشینه تاریخی و مناطق گسترش عناب در ایران

1- اهميت وپيشينه تاريخي و مناطق گسترش عناب در ايران :

1- 1- مقدمه :

عناب ازگذشته هاي بسيار دوركشت مي شده و درآثار و فسیلهای به جا مانده قدمت آن به بیش از 12 تا 14 میلیون سال پیش می رسد . درختی است بومي چین كه حدود 7700 سال پيش (نگاره 1 -1)در چين كاشت مي شده است و از طریق جاده ابریشم به سایر نقاط از جمله :هندوستان ، ايران ،افغانستان وآسیای میانه انتقال یافته است . (2) و در حقيقت درختي است كه تقريباً در نقاطي از دنيا كه كمبود آب و شرايط خاكي مناسب نباشد ، رشد می کند . اين درخت بعدها به منطقه مديترانه وسپس به كشورهاي شمال آفريقا منتقل شده است. در سال1873 از جنوب فرانسه به آمريكا منتقل شده و هم اكنون به صورت يك گياه تزیيني(نگاره 1 -2) كاشته مي شود (حسین آوا،1381).توليد میوه عناب در چين در سال 2010 ، 7/1 میلیون تن  می باشد که از مجموع 1 میلیون هکتار سطح  زير كشت اين درخت به دست  مي آيد(2)، گرچه در ايران كشت عناب در بیشتر استانهاي كشور به صورت پراكنده ديده مي شود ولي در استان خراسان جنوبی، اصفهان ،گلستان ، مازندران  و فارس بیشتر وجود دارد، درسال 1374 مقدار140 تن ميوه عناب به خارج از كشور صادر شده است ،درخت عناب به حالت نيمه خودرو پرورش يافته و تا ارتفاع 2000 متري در نواحي شمالي ايران، گرگان ،گيلان ،كاشمر(خانقاه،سیر) (غوث،1387)، بلوچستان، بندر عباس، كرمان ، شيراز و اطراف سيستان و زابل مي روید (زرگری،1371). از 1260 هكتار باغات عناب مقدار 1168 هكتار مربوط به خراسان جنوبي مي باشد كه توليدي برابر 1702 تن محصول عناب خشك را دارا مي باشد.

2- مشخصات مناطق پرا كنش عناب در ايران:

(ثابتی،1373 و قهرمان،1372 و اميد بيگي،1376 و مظفریان،1383)

2- 1- استان اصفهان :

اصفهان با مساحتی در حدود 105937 کیلومترمربع در دامنه شرقی زاگرس بین 27 دقیقه و 34 درجه تا30 درجه و43 دقیقه عرض شمالی و49 درجه و 36 دقیقه تا 31 دقیقه و 55 درجه طول شرقی قرار گرفته است . درخت عناب كم و بيش در اكثر نواحي اين استان مشاهده مي شود . گسترش بیشتر آن دركوهپايه هاي بين نایين و اصفهان و در حاشيه اراضي زراعي وجود دارد، اين باغها از نظر ميوه دهي و توليد نهال، محل درآمد باغداران مي باشد.در روستاي پوده از توابع دهاقان در قسمت غربي اصفهان درختهای عناب وجود دارد كه از ميوه دهی بالایی برخوردارند . در روستاي كچو مثقال از توابع اردستان در قسمتهاي شرقي استان نيز تعداد زيادي درخت عناب در حاشيه باغها ،زمينهاي زراعي وكنار جاده و حياط منازل دیده می شود .در منطقه کوهپایه شهر اصفهان نیز در حدود سه هکتار باغ عناب که تعدادی سن بیش از 400 سال دارند ، موجود است(نگاره 1 -3) .تک درختان عناب در شهرهای اصفهان ، شهرضا ،کاشان ، نیاسر ، اردستان ، نطنز ، نایین و بیاضیه در منازل دیده می شود .

2-2- استان ایلام :

ایلام با مساحتی در حدود20150  کیلومترمربع بین 3 دقیقه و 32 درجه تا 2 دقیقه و 34 درجه عرض شمالی و40 دقیقه و 45 درجه تا 3 دقیقه و 48 درجه طول شرقی قرار گرفته است. عمده ترين سطح كشت عناب در شهر ایلام و در مناطقی موسوم به میشخاص و چاله سرا می باشد(غوث،1387) .

2-3- استان تهران :

استان تهران با مساحتي نزديك به 18909 كيلومتر مربع در محدوده جغرافيایي 15 دقیقه و 51 درجه تا 8 دقیقه و 53 درجه طول شرقي و14 دقیقه و35 درجه تا 20 دقیقه و36 درجه عرض شمالي واقع شده است.

درختان عناب کاشته شده را می توان در باغ گیاه شناسی ملی دید .

2-4- استانهای خراسان :

خراسان بزرگ با مساحتی در حدود 303513 کیلومترمربع بین 24 دقیقه و 30 درجه تا 17 دقیقه و 3 درجه عرض شمالی و 17 دقیقه و 55 درجه تا 15 دقیقه و 61 درجه طول شرقی قرار گرفته است. بیشترين سطح زير كشت عناب ايران در خراسان جنوبي (شهرستانهاي بيرجند ، سربیشه ، درمیان، نهبندان و قاین) مي باشد. اكثر باغات عناب در حومه شهر بيرجند قرار دارد كه از طرف شرق به مرز افغانستان نيز مي رسد . نمونه هايي از باغات يكدست و وسيع عناب را به ترتیب سطح زیر كشت در روستاهاي نوكند ،سيوجان ،گيوك‌، براكوه و بجد بيرجند ،آسفيچ،كنگان، دستجرد و رسك خوشاب سربيشه[1] ، گزيك و نوغاب درميان ، روستاهاي منگنه اي و خسروی نهبندان ، تجنود و شاهرخت و استند قاین  مي بينيم . در ساير نقاط استان خراسان بزرگ از جمله مشهد ، بجنورد ، سبزوار (روستاي عنبرستان از توابع بخش خوشاب) (غوث،1387)، بردسکن، کوه بالای تایباد و خواف نيز باغات عناب موجود است .در برخي از روستاهاي بيرجند مانند روستای کشوک پایین ، خونیک و برزادران از توابع ناحیه هردنگ بخش خوسف بیرجند درختان مسن و قديمي عناب با عمر بيش از 800 سال مشاهده می شود . (نگاره های 1- 4 و 1-5) و (جدول 1- 1).

2-5- استان فارس :

فارس با مساحتی در حدود 124218 کیلومترمربع بین 2 دقیقه  و27 درجه تا  42 دقیقه و 31 درجه عرض شمالی و 42 دقیقه و 50 درجه تا 36 دقیقه و 55 درجه طول شرقی قرار گرفته است. عمده ترين سطح كشت عناب در استان فارس در منطقه دوسيران در نزديكي دشت ارژن و كازرون با آب و هواي نيمه خشك ، معتدل و كوهستاني قرار دارد . اراضي این منطقه دارای دامنه هاي مرتفع و شيب تند و خاك كم عمق و سنگلاخي بوده و علاوه بر عناب دارای باغهاي ميوه شامل: انار، انجير و گردو مي باشد.

2- 6- استان قزوين :

قزوين با مساحتی در حدود 15821 کیلومترمربع بین 45 دقیقه و 36 درجه تا 37 دقیقه و 35 درجه عرض شمالی و 40 دقیقه و 48 درجه تا 50 دقیقه و 50 درجه طول شرقی قرار گرفته است .عمده ترين محل پراكنش عناب در استان قزوین، ايستگاه تحقیقات  گیاهان دارویی الموت می باشد . پايه هاي عناب دور تا دور ايستگاه كشيده شده  است كه برخي از پاجوشها از استان قم تهيه شده است.

جدول 1-1 -آمار سطح زیر کشت عناب در استان خراسان جنوبی[2] در سال 1388

2-7- استان قم :

قم با مساحتی در حدود 11237 کیلومترمربع بین 9 دقیقه تا 34 درجه و 11 دقیقه تا 35 درجه عرض شمالی و 6 دقیقه و 50 درجه تا 58 دقیقه و 51 درجه طول شرقی قرار گرفته است .در اكثر مناطق اين استان درخت عناب مشاهده مي شود كه تراکم بیشتر آن در بخش جعفر آباد و روستاهاي دولت آباد، كلاغ نشين ، قاضی علیا و کم چنار است، به اين درختان به دليل قرار گرفتن در مرز باغها و مزارع توجه چندانی نشده و از هرس ، تغذیه و آبیاری مناسبی برخوردار نيستند ولي در عين حال مقدار زيادي، هر چند ريز، ميوه توليد مي كنند. علاوه بر اين در بخشهاي قاهان، خلجستان و شهر قم درختان عناب به صورت پراكنده وجود دارد. در روستای گازران یک کلکسیون از عنابهای ایران  در سطح محدود  موجود می باشد.

2-8- استان کرمان :

کرمان با مساحتی در حدود 181714 کیلومترمربع بین 29 دقیقه و 26 درجه تا 58 دقیقه و 31  درجه عرض شمالی و 21 دقیقه و54 درجه تا 44 دقیقه و 59 درجه طول شرقی قرار گرفته است . در اكثر مناطق اين استان درخت عناب مشاهده مي شود. عمده ترين آن در شهرستان بافت متمرکز شده است . (غوث،1387)

2-9- استان گلستان :

گلستان با مساحتی در حدود 20893 کیلومترمربع بین 30 دقیقه و 36 درجه تا 8 دقیقه و 38 درجه عرض شمالی و 51 دقیقه و 53 درجه تا 19 دقیقه و 56 درجه طول شرقی قرار گرفته است.در مناطق مختلف اين استان وجود عناب گزارش شده است . در حومه شهر كردكوي، گرگان، مينودشت و امامزاده در روشن آباد و در دو منطقه گرگاندوز ، زاو، کلاله، چشمه آغسو ،تپه صوفیان و قودهنه(غوث،1387) این استان توده وسيعي از عنابهاي خودرو ديده مي شود. (نگاره 1-6)

2-10- استان لرستان :

لرستان با مساحتی در حدود 28392 کیلومترمربع بین 40 دقیقه و32 درجه تا 23 دقیقه و34 درجه عرض شمالی و 50 دقیقه و 46 درجه تا 51 دقیقه و 50 درجه طول شرقی قرار گرفته است. اصلي ترين منطقه پراكنش اين گونه در لرستان، منطقه بزنويد( نگاره 1-7 ) از توابع شهرستان اليگودرز مي باشد كه درختان عناب زیادی درآنجا وجود دارد و مقدار قابل توجهی ميوه نیز  توليد مي كند . ضمن اينكه تک درختان عناب در منازل مناطق اليگودرز،ازنا ،دورود و بروجرد وجود دارد.

2-11- استان مازندران :

مازندران با مساحتی درحدود 23833کیلومترمربع بین46 دقیقه و35 درجه تا 58 دقیقه و 36 درجه عرض شمالی و 21 دقیقه و 50 درجه تا 8 دقیقه و54 درجه طول شرقی قرار گرفته است واكولوژي اين استان براي توسعه عناب مناسب است و درختان تا 40 ساله در مناطقي از این استان مشاهده می شود . عمده ترين مناطق پراكنش عناب در اطراف روستاي مقام ساري است كه در آن چندين درخت عناب بزرگ و مسن با ارتفاع بيش از 8 متر و عمر بيش از100 سال وجود دارد .اين درختان ميوه زياد ولي ريز وكوچك توليد مي كنند. درختان عناب در سطح وسیع در منطقه جويبار واقع است كه این درختان روي ماسه هاي كنار دريا استقرار دارند(غوث ،1387) و(نگاره 1-8) .

2-12- استان مركزي :

مركزي با مساحتی درحدود 29406 کیلومترمربع بین23 دقیقه و 33 درجه تا 35 دقیقه و35درجه عرض شمالی و57 دقیقه و 48 درجه تا 28 دقیقه و 49 درجه طول شرقی قرار گرفته است. درختان عناب این استان در مناطق دليجان ،محلات، زامیان، خمين،اراك، تفرش و ساوه پراكنده اند.

2-13- استان همدان :

همدان با مساحتی درحدود19547کیلومترمربع بین0 دقیقه و34 درجه تا 6 دقیقه و35 درجه عرض شمالی و 48 دقیقه و47 درجه تا 28 دقیقه و 49 درجه طول شرقی قرار گرفته است.در اين استان رويشگاه عناب وجود ندارد و در منطقه دارستان  شهرستان تويسركان در يك باغ ميوه پايه هاي عناب مشاهده شده كه از مناطق ديگر به كلكسيون گياهان دارویی منتقل شده اند . تك درختاني در روستاهاي ملاير ،نهاوند ، تويسركان و همدان نیز ديده مي شود.

2-14- استان يزد :

يزد با مساحتی در حدود 12881کیلومترمربع بین 36 دقیقه و29 درجه تا 6 دقیقه و 35 درجه عرض شمالی و 48 دقیقه و 52 درجه تا 47 دقیقه و 57 درجه طول شرقی قرار گرفته است.عنابها را به شکل تک درخت  مي توان در اكثر شهرها و روستاهای این استان از جمله يزد، مهريز ، تفت ، ميبد و اردكان مشاهده کرد كه بیشتر به صورت انتقالي از مناطق ديگر كشور منتقل شده وكشت گرديده اند .

3- دامنه پراکنش عناب در ایران :

با توجه به بررسی موقعیت جغرافیایی استانهای دارای کشت عناب از استان مازندران در شمال گرفته تا استان کرمان و فارس در جنوب ایران ، می توان به این مسأله پی برد که با این گستره اکولوژیکی وسیع ، کاشت عناب در تمام مناطق ایران امکان پذیر  می باشد . (نقشه 1-2).

4- گروه های تشکیل دهنده عناب در ایران :

4-1: گروه اصفهان : که گروه های عناب  فارس و قم نیز از این گروه می باشد.

(توکلی نکو،1378)

4-2:گروه مازندران : که از خلوص بالایی برخوردار بوده و از منشأهای اصلی عناب می باشد (توکلی نکو،1378).

4-3 :گروه خراسانی : که یکی از منشأهای اصلی عناب در ایران می باشد.(توکلی نکو،1378) و از تنوع ارقام و فنوتیپهای فراوانی برخوردار می باشد . با توجه به وجود درختان با  عمر  بالا در این منطقه و سطح زیر کشت قابل ملاحظه (بیش از 90 درصد کشور) و نوپا بودن کاشت عناب در اکثر نقاط ایران و تهیه پاجوشهای فراوان ، همه ساله از این استان و کاشت در سایر نقاط کشور می توان از این  اکوتیپ به عنوان مبدأ اصلی پراکنش عناب در ایران نام برد.(جدول 1- 2 )

جدول 1-2 -آمار سطح زیر کشت عناب در ایران در سال 1388

پراکندگی گونه های  جنس  زیزیفوس درجهان(نقشه 1-1) (1 و 2 ) :

قاره : آفریقا (آفریقای گرمسیری – آفریقای شمالی ، ناحیه ساحل و زیمباوه ، آفریقای جنوبی)

گونه :

Z.abyssinica Hochst ، Z.mucronataWilld ، Z.lotus lamk.، Z.mauritiana Lamk.

قاره : آسیا(آسیای میانه ، چین ، هند ،کره ، مالزی، پاکستان ،آسیای گرمسیری )

گونه :

Z.spina-christi Wild ، Z.jujuba Mill.، Z.mauritiana Lamk.، Z.nummularia w.i.a  Z.oenoplia Mill. ، Z.rotundifolia Lam.، Z.rugosa Lamk.، Z. sativa Gaertn ,Z.xylopyra Wild

قاره : استرالیا(استرالیا)

گونه :                                                                                                                                   Z.mauritiana Lamk

قاره : اروپا(مدیترانه)

گونه :

Z.jujuba Mill، Z.lotus Lamk. Z.mauritiana Lamk. Z.Sative Gaertn

قاره :آمریکای شمالی(مکزیک ، آمریکا)

گونه :

Z.amole M.C.johnst.، Z.celata J.i.h.، Z.jujube  Mill، Z.mexicana Rose، Z.obtusifolia Gray

قاره : آمریکای جنوبی(ونزوئلا ، آرژانتین و پاراگوئه)

گونه :

Z.mistol Griseb.، Z.joazeiro Nart.، Z.obtusifolia S.Moore.، Z.cinnamomeum Tr.&Pl

جدول 1-3 – پراکنش آماری جنس زیزیفوس  در دنیا (2 )

5- اهميت اجتماعي –  اقتصادي عناب :

عناب از جمله درختان مقاومي است كه قابليت رشد و توليد در زمينهاي كم آب و شور را دارا مي باشد و توجه بيشتر به آن ضمن بالا بردن ظرفيت توليد محصولات كشاورزي در حفاظت خاك نيز مي تواند ، مؤثر باشد . اکثر زمينهاي كشاورزي در استان خراسان جنوبي به دليل شوري خاك و آب براي كشت بيشتر محصولات باغي مناسب نيستند از اینرو ، در برخي مناطق به ويژه در20 سال گذشته عناب ، به عنوان محصول اصلي مطرح شده و هم اكنون سطح زير كشت آن در خراسان جنوبی از 90 هكتار در سال 1367 به 780  هكتار در سال 1387 رسيده است .تطابق و سازگاري اين محصول با محيط و عشق و علاقه شديد مردم به عناب موجب شد كه در سالهای اخیر غالب باغات احداثي در استان خراسان جنوبی به اين محصول اختصاص داده شود و در حال حاضر كمتر باغي را مي توان يافت كه در آن عناب كشت نشود . بدون شک وجود باغات قديمي در سطوح زياد و در نقاط غير هموار بدون وجود مردماني كه از جان خود مايه گذاشته اند ،امكان پذير نبوده است و همين امر با گذشت زمان به صورتي در آمده كه مردم نيز كاملاً به اين درخت وابسته شده و يكي از مهمترین راههاي امرار معاش خود را درگرو حفظ و نگهداري اين درختان ديده اند . گرچه كاملا معلوم است شرايط اقليم خاص منطقه از قبيل كمبود آب كه از اعصار قديم مسأله ساز بوده ،موجب شده است كه مردم محصولاتي مانند عناب ، زرشك و زعفران را براي كاشت انتخاب كنند . هر چند در قدیم هيچ نهادي به منظور راهنمايي باغداران عناب كار وجود نداشته ولي تلاش و كوشش شبانه روزي باغداران منجر به ايجاد باغات عناب از مناطق مسطح تا دل سنگها را در نقاط صعب العبور این استان امكان پذير كرده است .

6- اهميت زيست محيطي عناب :

حفظ جوامع گياهي به دليل تكيه گاه استواري كه براي تداوم  و ارتقاي سطح زندگي انساني به شمار مي رود ، اهميت بسياري دارد . عناب با توجه به تنوع فراواني كه دارد، يكي از ذخاير توارثي گياهي ارزشمند كشورمان محسوب مي شود. در سالهاي اخير برخي گونه هاي تزیيني عناب در آمريكا مورد استفاده قرار گرفته است، اين درخت به دليل سازگاري فوق العاده با شرايط سخت محيطي به ويژه در مناطق كوهستاني به عنوان يكي از اجزاي پوشش سبز طبيعي، نقش مهمي را در تعديل آب و هواي منطقه وجلوگيري از فرسايش خاك و ايجاد روان آب سطحي باعث مي شود     (Depommier ،1988).

7- استفاده از چوب وبرگ :

به دلیل جرم مخصوص پایه زیاد چوب عناب به نسبت سایر گونه ها (پارساپژوه،1367) می توان از آن در صنایع چوب کاری،منبت کاری ،ساخت قلیان ،قنداق تفنگ،دسته بیل، تبر و داس ، لنج سازی و در قنوات به عنوان سقف دیواره قنات استفاده کرد . از برگ و سرشاخه های سبز درختان عناب می توان به عنوان خوراک مناسبی برای دام استفاده کرد.

8- ایجاد حصار و پرچین و تولید سوخت  :

از درختان و سرشاخه های بریده عناب به دلیل داشتن خارهای فراوان ، درشت ، محکم و دردناک برای حصارکشی اطراف باغات و مزارع به عنوان پرچین، تولید سوخت  و حصار استفاده می شود (نگاره 1-9) .

9- تقدس درخت عناب :

در استان مازندران در  محل مزار 3  امامزاده غضنفر(روستای مقام  ساری ) ، حسن رضا (سید کلا ) و کفشگرکلا (روستای کفشگر کلا )و در روستای کوه بالای تایباد درختان قدیمی عناب دیده شد (غوث،1387) و عموم بر این باورند که درخت عناب به دلیل داشتن خارهای فراوان و تولید پاجوشهای با خار زیاد  محافظ مناسبی  برای آرامگاه در برابر افراد و حیوانات  می باشد (نگاره1-10 ).

10- تغذیه جلبک سبز از تنه درخت عناب و محلی برای زمستان گذرانی برخی حشرات :

تنه و شاخه درخت عناب محلی مناسب برای تولید رطوبت مورد نیاز برای رشد این گیاه و محلی برای زمستان گذرانی برخی حشرات  مانند مانتیس می باشد(نگاره1-11).

11- مروری بر مطالب :

عناب ازگذشته هاي بسيار دوركشت مي شده و درآثار وكتابهاي گذشته به اين محصول اشاراتي شده است ، درختی است بومي آسياي ميانه و قفقازكه حدود 7 هزار سال پيش در چين ،هندوستان و ايران كاشت مي شده است و در حقيقت درختي است كه تقريباً در نقاطي از دنيا كه كمبود آب و شرايط خاكي مناسب باشد ، رشد می کند. در ايران كشت عناب در بیشتر استانهاي كشور به صورت پراكنده ديده مي شود ولي دراستانهاي خراسان بزرگ،گلستان ،مازندران ،فارس، اصفهان، يزد،همدان و قزوين بیشتر وجود دارد، درسال 1374 مقدار140 تن ميوه عناب به خارج از كشور صادر شده است. از874 هكتار باغات عناب مقدار780 هكتار مربوط به خراسان جنوبي مي باشد كه توليدي برابر 1776 تن محصول عناب خشك را دارا مي باشد. اين درخت به دليل سازگاري فوق العاده با شرايط سخت محيطي به ويژه در مناطق كوهستاني به عنوان يكي از اجزاي پوشش سبز طبيعي، نقش مهمي را در تعديل آب و هواي منطقه و جلوگيري از فرسايش خاك و ايجاد روان آب سطحي باعث مي شود. به دلیل جرم مخصوص پایه زیاد چوب عناب به نسبت سایر گونه ها می توان از آن در صنایع چوب کاری، منبت کاری ،ساخت قلیان ،قنداق تفنگ،دسته بیل،تبر و داس ، لنج سازی و در قنوات به عنوان سقف دیواره قنات استفاده کرد.از برگ و سرشاخه های سبز درختان عناب      می توان به عنوان غذای مناسبی برای دام استفاده کرد و نیز از درختان وسرشاخه های بریده عناب به دلیل داشتن خارهای فراوان ، درشت ،محکم ودردناک برای حصارکشی اطراف باغات و مزارع به عنوان پرچین و حصار استفاده می شود.

« 1 2 3 4 5 6 7 8»