مزار سیدناالحسین ( دهک ) عربخانه

بررسی اسنادی  خدمات خاندان هردنگی به  مزار دهک در مجله مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان -PDF


بررسی اسنادی  خدمات خاندان هردنگی به  مزار دهک و نقش آنها در احیاء موقوفات وابسته به این مزار (1232 تا 1404 هجری قمری)

سابقه وقف و تعیین متولی برای موقوفات و اداره وقفیات اماکن متبرکه و آستانه های مقدسه در ایران به قبل از دوره صفویه بر می گردد. با توجه به اسناد و منابع موجود می توان گفت که از ابتدای دوره صفویه این خاندان شیعی مذهب نسبت به رشد تشکیلات حرم مطهر امام رضا در خراسان و سایر اماکن مقدسه در ایران توجه خاصی نموده اند. این توجه  مخصوصاً در مورد حرم مطهر امام رضا مشخصتر و روشنتر است. وجود مرقد مطهر علی ابن موسی الرضا علیه اآلاف التحیه و الثناء در شهر مشهد مقدس و اسناد باقیمانده از تشکیلات اداری و مالی آن نشان دهنده توجه ویژه به سنت حسنه وقف می باشد. وجود متصدیانی با عناوین متولی و ناظر و غیره و مشاغل و القاب متعدد در این اسناد نشان دهنده اشراف کامل بر تشکیلات وقفی در جامعه آن روز ممالک محروسه سلطانی(ایران) است که به عنوان الگویی برای سایر امامزادگان مدفون درکشور با موقوفات محدودتر و تشکیلات کوچکتر قرار گرفته است. باتوجه به اينكه اين موقوفات نيازمند به سازمان قانونمندى بود به همين جهت منصبى به نام توليت به وجود آمد.كلمةتوليت برای امام یا امامزادگان از متولی یا سرپرست گرفته شده است که کار رسیدگی به امور موقوفه و موارد وقفی شامل املاك، مستغلات، مزارع و غیره را به عهده داشته است. یکی از مهمترین اختیارات متولیان از نظر شرع مسئله دخالت متولی در امور موقوفه ها بوده است. دامنه اختیارات متولیان در موقوفه بستگی به نظر واقف یا واقفان در وقف نامه ها داشته است.(حسن آبادی ، دفتر اسناد ج 2 ، 85). متولی به عنوان رئيس تشكيلات امام یا  امامزاده، وظايفى مانند نظارت بر كاركرد كاركنان اداری و مالی در آستانه، جمع و خرج درآمدها و مخارج، تصديق پروانچه ها و معاملات، نظم و نسق زراعات، نظارت بركشيكهاى مكان متبركه، نظارت بركاركرد بیتوتاتی مانند مهمانسرا، آشپزخانه یا مطبخ امامزاده، نصب و عزل صاحب منصبان ادارى امامزاده را برعهده داشته است. اين منصب در دوران صفويه از انسجام ويژه اى برخوردار بودكه تا پايان اين دوره به قدرت خود باقى ماند. در این زمان متولیان حرم امام رضا توسط صدور دربار صفوی و از میان سادات و نقبا انتخاب می شدند(حسن آبادی،1385: 115). با توجه به مطالب فوق الذکر در اهمیت موضوع، نگارندگان در این مقاله در صدد روشن نمودن موقعیت و وضعیت اداره یکی از اماکن متبرکه در منطقه قهستان و بیان نقش خاندانهای معروف قهستان در احیاء امورات آن برآمده اند. برخی از افراد این خاندانها در منطقه (مانند خاندان علم) از بعد سیاسی و برخی (مانند خاندان هردنگی) از بعد مذهبی و معنوی در این خصوص نقش پر رنگ و موثری ایفا نموده اند. در سالهای گذشته برخی از نویسندگان مانند آقای آیتی به مواردی از این خدمات اشاراتی نموده اند. وجود اسنادی که در این ارتباط به دست آمده و قبلاً در جایی چاپ نشده و برای اولین بار در این مقاله آورده می شود از نکات مهمی است که به آن اشاره می شود. در این پژوهش  از طرفی در صدد معرفی مزار سیدنا الحسین و نقش خاندانهای سیاسی و مذهبی منطقه در احیا و توسعه و گسترش آن و از طرفی به معرفی خاندان هردنگی و نقش موثر و مهم آنها  از نظر مذهبی و فرهنگی در حفاظت و صیانت موقوفات آستان فوق الذکر و فعالیتهای مذهبی این خاندان مخصوصا در امور شرعی و مذهبی با تکیه بر اسناد برجای مانده در این خاندان می پردازد.

مزار سیدنا الحسین در روستای دهک عربخانه :

در ناحیه دهک از توابع قهستان مزاری است که از زمانهای قدیم اهالی به آنجا توجه خاصی دارند و در طوایف اعراب آنجا به مزار سیدنا الحسین معروف است. خاندان علم که سالها امارت و حکومت منطقه سیستان و قاینات را دارا بودند به این آرامگاه توجه ویژه ای داشته و موقوفاتی هم  برای این مکان در نظر گرفته و ضمن تعیین متولی، ساخت و ساز و تعمیراتی در این مکان انجام داده اند. به نظر نویسنده بهارستان با توجه به کراماتی که از آن مزار فیض آثار مشاهده گردیده است بعید نیست مدفن حسین بن علی عبیدالله بن العباس بن امیرالمومنین (ع) صلوات الله علیه باشد (آیتی،1371 ، 141). آستان امامزاده سیدنا الحسین (علیه السلام) در 153 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان بيرجند، مركز استان خراسان جنوبي و در فاصله 110كيلومتري شهرستان نهبندان در جوار روستای دهک از توابع بخش شوسف این شهرستان با موقعیت 32 درجه و 11 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 31 دقیقه طول شرقی و در ارتفاع 1932 متری از سطح دریا بر فراز كوهي واقع گرديده است. نام اصلي اين امامزاده “حسين بن علي عبيدالله بن العباس بن اميرالمؤمنين(صلوات الله عليه) ” معروف به سيدناالحسين (عليه السلام)مي باشد . از زمان ساخت و بانی اولیه این مزار اطلاعی در دست نیست. آنچه افراد سالخورده نقل قول می کنند، ساختمان قبلی مزار اطاقکی کوچک و بسیار محقر به ابعاد 2×3 متر و ارتفاع 2 متر بود که از سنگ و گل بنا شده بود. بنا به اظهارات آیتی در بهارستان شوکت الملک در آنجا تعمیراتی داشته است. خادم مزار این اقدام شوکت الملک را ناشی از نذر وی در فتح جنگ سیستان می داند. ساختمان قبلی شش ایوان داشت که در اطراف هر ایوان طاق نماهایی بود. از این طاق نماها برای اسکان زائران استفاده می شد. روی آن گنبدی کوچک قرار داشت. کف آن خاکی و درِ ورودی اش از ضلع شمالی باز و بسته می شد. صورت قبر به طول 5/1 متر و عرض و ارتفاع نیم متر در وسط این اطاق وجود داشت. گنبد فعلی مزار با 6 متر ارتفاع ساق آن با 8 نورگیر به ارتفاع دو متر می باشد و از آن جایی که ساق گنبد بر روی دیواری قرار نگرفته، 8 پایه آهنی در وسط بنای مزار بر پا کرده اند. گنبد به نحو خوبی با کاشی فیروزه ای کاری شده است. تمام فضای داخلی حرم به طرز زیبایی آینه کاری می باشد.آنچه کارشناسان میراث فرهنگی در گزارش ثبت اظهار داشته اند چنین است : «اتاق قبلی از سنگ در ابعاد 2×3 بوده که بر فراز آن گنبدی کوچک قرار داشته که ناآگانه تخریب شده و جای خود را به بنای جدید داد. ساختمان قبلی از دو بخش معماری تشکیل می شد. قسمت فوقانی آن بنایی جدید الاحداث و بخش قدیمی آن در قسمت تحتانی مقبره قرار داشته که اسلوب معماری و نوع قوسهای آن نشان           می دهد که احتمالاً در اوایل قاجار بنیان شده است. با توجه به اهمیت تاریخی مذهبی این بنا به استناد گزارش کارشناسان میراث فرهنگی این بنا به شماره 9316 به تاریخ 17/5/82 ثبت ملی کشور گردیده است». نمای داخلی آن آیینه کاریست، که با پیگری هیئت امنای این امامزاده هنرمندانی از شهر اصفهان که در حرم مطهر امام رضا(ع) آیینه کاری می نمودند، جهت تزیین نمای داخلی مقبره و آیینه کاری آن به روستا آمده و در زیباترین وجه ممکن به تزیین آن اقدام نموده اند. برگزاری مراسمات عزاداری تاسوعای حسینی و جشن میلاد حضرت ابوالفضل(ع) و همچنین مراسم 28 صفر از بزرگترین و با شکوهترین مراسمات مذهبی می باشد که در این بقعه مبارکه برگزار می شود. روستای حسین آباد سادات، هم جوار با این مزار را نیز به نام امامزاده می‌خوانند که اکثریت آن از سادات منتسب به ایشانند. این زیارتگاه سالانه پذیرای زائران کثیری از تمام نقاط کشور می‌باشد. بقعه متبرکه شامل فضا و امکانات رفاهی، تعداد 30 واحد زائرسرا، سرویس بهداشتی، کشتارگاه و فروشگاه برای زائران می باشد. هم اکنون تولیت آن بر عهده اداره اوقاف شهرستان نهبندان می باشد(پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی- اطلاعات فیزیکی مزار) (تصاویر شماره 1 و 2).

این مکان از دیرباز زیارتگاه عاشقان و ملجاء بی پناهان بوده است. مرحوم آیت ا… آیتی در کتاب بهارستان خود از این زیارتگاه نام برده و کرامات و معجزات بسیاری را از این امامزاده فرموده اند. وی  در شرح حال مزار سیدنا الحسین دهک می نویسد :

بعید نیست مدفن حسین بن علی بن عبیدالله ابن العباس ابن امیرالمؤمنین (علیه السلام) باشد. مادرش مسماه بجنیه به تخفیف نون به معنی گل یا میوه چیده شده و این اسم شایع است در عرب و فرزندش داود اکبر است. علمای انساب تصریح کرده اند که داود اکبر در ولایت قاین فرود آمده چنانکه در مکین الاساس والد ماجدم در ذیل اسامی اولاد حضرت ابوالفضل (علیه السلام) نقل فرموده، عجب این است که در میان عوام شهرت دارد که صاحب این مزار فرزند بلا واسطه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است. مادرش جنیه ای بوده که به شرف مزاوجت آن حضرت مشرف گردیده و بی سوادی تولید این گونه خرافات کرده است (آیتی،1371 :142). وی همچنین با استناد به مولف کتاب کبریت الاحمر داستان بینا شدن دختری نابینا را به واسطه توسل به امامزاده مذکور نقل کرده است (آیتی،1347 ه.ق : 453 -442). محتمل است شعری که روی قبر متوفی نوشته شده از مجموع اشعار ملا محمد حسن هردنگی متخلص به صفا بوده که دارای دیوان اشعاری بالغ بر ده هزار بیت مشتمل بر پندها، موعظه های عرفانی و در مدح اهل بیت است، باشد(راشد، 1336).دردوره صفويه و افشاريه متولیان اماکن مقدسه و بقاع متبرکه با نظارت صدر عامه و از ميان علما وسادات انتخاب مي شدند، در دوره قاجاريه متولیان حرم مطهر امام رضا از ميان رجال حكومتي انتخاب مى شدند كه اكثراً از مركز فرستاده   مى شدند. تمام متوليان دوره قاجاريه نائب التوليه داشتندكه از ميان رجال سرشناس آستانه مبارکه انتخاب            مي شدند و توليت را در اداره اموركمك مي نمودند. دستمزد متوليان اين دوره نيز مانند قبل از عشر حق التوليه و حق النظاره موقوفات پرداخته مى شدكه متولي شرعي داشتند(موسوى نژاد ،1390 : 37- 372). در منطقه سیستان و قاینات با ظهور خاندان خزیمه و بالاخص امیر علم خان سوم در قهستان، رسیدگی به امورات  آستانه های مقدس، وقف و امورات مربوط به آن مجددا شکوفا شد. تولیت و نظارت بر برخی اماکن وقفی این خاندان حکومتگر در منطقه به بزرگان دینی و مذهبی واگذار شد به گونه ای که همچنان این اثر در بین مردم این خطه با تعصبی مضاعف در جریان می باشد.

« 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 »



درج مطالب این پایگاه با ذکر منبع در رسانه های دیگر بلامانع می باشد .