ملا محمد حسن هردنگی :
محمدحسن بن محمد رفیع بن حاجی علی بن کربلایی حسن قیس آبادی فقیه، عارف، حکیم و متکلم مشهور قهستانی که از عمده علماء و فقهاء منطقه قهستان بوده و در مراکز علمی آن زمان، شخصیت علمی آن مرحوم بر احدی از دانشمندان پوشیده نبوده است و فضلاء وقت از محضر درس وی تلمذّ و با عنوان برجسته ترین شخصیتهای علمی او را معرفی می نموده اند(راشد،1342 و غوث،1391). او در سال 1263 هجری قمری (راشد،1336) در قریه مبادی از توابع هردنگ قیس آباد متولد شد و در 27 ذیعقده 1327 قمری پس از یک عمر زندگی شرافتمندانه به رحمت ایزدی پیوست و آرامگاهش هم اکنون در قبرستان عمومی دهکده مزبور بر فراز تلّی باقیست(عباسلو و همکاران،1392). خاندانش از خانواده های مشهور محل و چنان که خود در ابتداي ديوان اشعارش متذکر شده است گویا اولین کسی که از این خاندان پای در دایره علم و فضل گذاشته است حاجی ملا علی فرزند کربلایی حسن قیس آبادی جد اوست(علیزاده،1391) .
اولین مربیان او حاجی ملا علی جدش و پدرش ملا محمد رفيع می باشند . پدرش مردی دانشمند و مجتهد بوده و در زادگاه خود که همان روستاي مبادی می باشد به ارشاد محصلین علوم دینی اشتغال داشته وآخوند مقدمات صرف و نحو و قسمتی از فقه و اصول را نزد ایشان خوانده است (علیزاده بیرجندی 1 و همکاران،1392). درباره اساتید خود در مقدمه ديوان اشعارش چنین می نگارد :
“آنچه گاهی اوقات در خاطر این قلیل البضاعه عدیم الاستطاعه گرفتار دام علائق دنیا و مبتلا به انواع کدورت و بلا درمانده به کار خویش و اسیر هوای دل ریش محمد حسن بن محمد رفیع بن حاجی ملا علی باقیمانده اینکه، اول کسیکه از آباء این حقیر قدم در بساط علم و فضل گذاشته و به زیور زهد و عمل و احیاء مراسم شریف آراسته گشته حاج ملا علی بود که این حقیر در خدمتش کمی از مقدمات را فرا گرفته و در سفر مکه معظمه به جوار رحمت الهی پیوست و از برکات ائمه اطهار بر آن مرحمت شده، این است که برکت علم در اولاد امجادش باقی مانده است. والد ماجد که ثانی سلسله است ایضا به علم و عمل آراسته و اوقات خود را تماما در تحصیل مصروف داشته اند، این قلیل البضاعه بعد از آنکه از خدمت والد ماجد جهت تحصیل مهاجرت کرده چندان دور نرفتم و بر بعضی از اهل علم تلمذ کرده که دارای مقام اجتهاد نبودند و بعد از آنکه از ایشان مستغنی شدم بر دو نفر که از عمده علمایند، تلمذ کرده و حظّی وافر و بهره‌ای کامل از ایشان برداشتم و ختم تلمذ حقیر در این زمان به عالم عامل و فقیه کامل الفاضل المجتهد و السید المجاهد صاحب المفاخر والمناقب والفائق علی العلماء الدین عصرهم لعصره مقارب، آقا سید ابوطالب مجتهد قاینی گردید و آن جناب صاحب تصانیف کثیره و رسائل حسنه در فقه و اصول می باشند که همه آنها را به درس برایشان خواندم و اکنون که از سن مبارکش 55 سال می گذرد تصنیفات ایشان بیش از 50 هزار است و….” (راشد،1336).
تخصص آن مرحوم در فقه و اصول و دارای مرتبه اجتهاد بوده و در صرف و نحو عربی، لغت، معانی بیان، بدیع، عروض، منطق، تفسیر، کلام، حدیث ، رجال و درایه نیز استاد بوده است، علاوه بر اینها در فلسفه، حساب،(جبر، مقابله و ..) هندسه و هیات قدیم دست داشته و تدریس می نموده است . او بر اساس اسناد موجود مدت 42 سال به عنوان حاکم شرع یکی از بلوکهای 9 گانه قهستان یعنی همان بلوک ناحیه هردنگ، عربخانه و سرچاه و بر اساس دو حکم موجود از حضرت آیت ا… العظمی سیّد اسماعیل صدر الموسوی، مدت 2 سال به طور قطع حاکم شرع قهستان و از سال 1286 قمری تا زمان فوتش، دارای نوعی نظارت بر مسایل شرعی قاینات بوده است (راشد،1392 و علیزاده،1391). آنچه که از بررسی اسناد بر می آید وی در حدود 42 سال یعنی پس از اتمام درسش و تا زمان فوتش در مسائل مختلف شرعی و قضاوت قاینات تاثیر گذار بوده و حتی در مقاطعی در راس امورات شرعیه قاینات بوده است (علیزاده بیرجندی2 و همکاران،1392). در سال 1285 قمری تحصیلش تمام شده و در سال 1286 قمری اجازه اجتهاد را از استاد دریافت و در سال 1293 قمری سید ابوطالب قاینی حاکم شرع قهستان در مکتوبی تفویض اختیار رسیدگی به امورات شرعی منطقه مذکور را که از قبل نیز به عهده وی بوده است، به صورت رسمی به وی محول می گرداند.
اینکه اساتید ایشان کدام بزرگواران بوده اند به دلیل عدم وجود اسناد قابل بررسی نیست ولی بر اساس گفته های خود آخوند در ابتدای دیوان اشعارش به غیر از پدر مجتهد و پدربزرگش، 3 مجتهد مسلم دیگر در قاینات را استاد خود ذکر می کند. آخرین استاد مرحوم که در آثار خود تجلیل بی مانندی از او می کند فقیه مشهور و عالم معروف قهستانی سید ابوطالب مجتهد قاینی از مراجع عظام خراسان است.آخوند در خدمت ایشان در علوم فقهی و اصول تسلط کامل حاصل کرده و در بیرجند و قاین از محضر اساتید مستفیض شده است (جلیلی و همکاران، 1397). وي در سال 1283 قمری متاهل شد و سپس در سال 1299 قمري به مسقط الراس خود که همان قریه مبادی مي باشد، برگشت نموده و در آنجا اقدام به تاسیس مدرسه ای می کند که در آن علوم فقه ، اصول، نجوم و هیات و حتی حساب و هندسه به وسیله خودش به علاقمندان تدریس می شده است. او در هنگام اقامت در بیرجند و قاین نیز جلسات درسی داشته و بعد از فوت استادش در سال 1293 قمری تا زمان رحلتش به مدت 34 سال پس از آن مرحوم در شهر بیرجند و قاین به امر تدریس اشتغال ورزید و عده ای از افاضل قاینات که خود مجتهد بوده از محضرش که حوزه های متعدد درسی داشته است، استفاده می نموده و غالباً از شاگردان مرحوم آخوند بوده اند (راشد،1342، راشد،1345و غوث،1390)كه از آنها مي توان حضرات آيات شيخ محمد بن عبدالحسین قاینی، نجف بن علی اکبر بیرجندی، محمد حسین قاینی کاخکی، محمد باقر بيرجندي ، شيخ محمد قايني، سيد حسن فقيه، شیخ محمد موحد عرب، سيد محمد رضا صامتي، سيد حسن تهامي و محمد هادي مجتهد را نام برد. اقامت طولانیش در مبادی و هردنگ سبب شده است که نتوان در نتایج زحمات و تعلیمات او بررسی کرد .آخوند با اینکه تمام وسایل آسایش در بیرجند برایش فراهم بوده هیچگاه به خیال ترک زادگاه خود نیفتاده است چه آنان که از نزدیک او را دیده و به افکارش آشنایی داشته اند می گویند دقیقه ای از وقت خود را به بطالت نمی گذرانده ، زمانی که از درس و بحث خسته می شده است با مردم در کارهای کشاورزی همکاری می نموده و بهترین مشوق مردم در این راه بوده است . چنانکه از مطالعه برخی اسناد بر می آید او خبره ای در امورات کشاورزی بوده و درختان زیادی در روستاهای رودکاج، یوش و هردنگ توسط ایشان پیوند شده است. تعلیمات او سبب شده که مردم این ناحیه اگر چه از نظر مادی از مردمان همجوارخویش عقب تر باشند ولی از نظر فکری و اجتماعی به هیچ وجه قابل مقایسه با آنان نباشند .علاقه تحصیل در میان مردمان این سرزمین از سایرین بسیار زیادتر است و این ذوق در نتیجه تربیتهای آخوند تقویت شده است. هم اکنون نام او در این منطقه توأم با اعزاز و اکرام و سخنان او زینت محافل و نُقل مجالس است وگفتار او را به عنوان حجت می پذیرند(غوث و همکاران،1394).به دستور او در دهات مسافرخانه ها و در راه ها آب انبارهایی ساخته شده که اغلب به نام خودش مشهور بوده است. قدرت بیان او ضرب المثل و تخصص او بیشتر در فقه واصول و ملحقاتش بوده است. استادی وی در علم کلام باعث شد تا بنا به درخواست علمای وقت، رساله اعتقادات آقا سید ابوطالب قاینی توسط آخوند در زمان حیات آقا سید ابوطالب و با اجازه ایشان، به رشته تحریر در آمده و تشریح شود(ولوی،1396). نکته ای که درباره آثار آخوند گفتنیست اینکه چون پسری از او به جا نمانده اغلب آثارش پس از مرگ دستخوش حوادث شده و تنها قسمتهای پراکنده ای بعداً به وسیله نوادگانش جمع آوری شده است. از اولاد بی واسطه اش قریب 50 نفر باقی هستند که اغلبشان در رشته های علوم جدید یا قدیم و در سطوح بالا به تحصیل یا تدریس مشغول می باشند(راشد،1342).
شهرت اصلی آخوند به چند دلیل بوده است :
1- مناظره وی با آقا سید مرتضی یزدی مشهور به شیخ مرتضی که از فحول علمای آن زمان حوزه علمیه مشهد بوده در حضور علماء و امراء قهستان که با تیزبینی خاصی برخی از نظرات خود در فقه و کلام را بر او اثبات و برخی از نظرات وی در فقه و کلام را رد و وی را مجاب می کند(راشد،1336)(شیخ محمد باقر گازاری از شیخ مرتضی به عنوان علامه و یکی از اساتید خود در مشهد یاد می کند).
2- محاوره وی با قاضی القضات هرات و مفتی این شهر مشهور به شمس الدین فاضل هروی در روز عید غدیر در شهر هرات در حدود سال 1286 قمری که موضوع جانشینی حضرت علی(ع) بعد از پیامبر را اثبات و وی را در حضور علمای حاضر مجاب می نماید(جلیلی و همکاران،1396).
3- نفوذ شرعی و سیاسی وی در کلیه قاینات در بین خواص و عوام و تدریس وی در حوزه های علمیه بیرجند و قاینات
4- اینکه هر چند اقامت نامبرده در هردنگ بوده ولی بدلیل تسلطش بر علوم مختلف حوزوی همیشه برای شرکت در مجالس بحث از او دعوت می شده است و در یکی از همین محافل بوده که با ملا ابراهیم گزیکی که علمای بیرجند را در مقابل خود عاجز نموده بود مجاب و عقایدش را که بر پایه صحیح استوار نبوده رد کرده است (راشد،1342، راشد،1345و غوث،1390).
5- احیاء کننده موقوفات و بقاع متبرکه ای چون مزار سیدناالحسین عربخانه در قهستان
6- وقف بیش از 5 ملک بر عزاداری، تحصیل مردم و….
7- رسیدگی به امورات مالیاتی و وقفیات قاینات به تعداد 1000 مورد بر اساس اسناد موجود
