مزار سیدناالحسین ( دهک ) عربخانهبررسی اسنادی خدمات خاندان هردنگی به مزار دهک در مجله مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان -PDF بررسی اسنادی خدمات خاندان هردنگی به مزار دهک و نقش آنها در احیاء موقوفات وابسته به این مزار (1232 تا 1404 هجری قمری) سابقه وقف و تعیین متولی برای موقوفات و اداره وقفیات اماکن متبرکه و آستانه های مقدسه در ایران به قبل از دوره صفویه بر می گردد. با توجه به اسناد و منابع موجود می توان گفت که از ابتدای دوره صفویه این خاندان شیعی مذهب نسبت به رشد تشکیلات حرم مطهر امام رضا در خراسان و سایر اماکن مقدسه در ایران توجه خاصی نموده اند. این توجه مخصوصاً در مورد حرم مطهر امام رضا مشخصتر و روشنتر است. وجود مرقد مطهر علی ابن موسی الرضا علیه اآلاف التحیه و الثناء در شهر مشهد مقدس و اسناد باقیمانده از تشکیلات اداری و مالی آن نشان دهنده توجه ویژه به سنت حسنه وقف می باشد. وجود متصدیانی با عناوین متولی و ناظر و غیره و مشاغل و القاب متعدد در این اسناد نشان دهنده اشراف کامل بر تشکیلات وقفی در جامعه آن روز ممالک محروسه سلطانی(ایران) است که به عنوان الگویی برای سایر امامزادگان مدفون درکشور با موقوفات محدودتر و تشکیلات کوچکتر قرار گرفته است. باتوجه به اينكه اين موقوفات نيازمند به سازمان قانونمندى بود به همين جهت منصبى به نام توليت به وجود آمد.كلمةتوليت برای امام یا امامزادگان از متولی یا سرپرست گرفته شده است که کار رسیدگی به امور موقوفه و موارد وقفی شامل املاك، مستغلات، مزارع و غیره را به عهده داشته است. یکی از مهمترین اختیارات متولیان از نظر شرع مسئله دخالت متولی در امور موقوفه ها بوده است. دامنه اختیارات متولیان در موقوفه بستگی به نظر واقف یا واقفان در وقف نامه ها داشته است.(حسن آبادی ، دفتر اسناد ج 2 ، 85). متولی به عنوان رئيس تشكيلات امام یا امامزاده، وظايفى مانند نظارت بر كاركرد كاركنان اداری و مالی در آستانه، جمع و خرج درآمدها و مخارج، تصديق پروانچه ها و معاملات، نظم و نسق زراعات، نظارت بركشيكهاى مكان متبركه، نظارت بركاركرد بیتوتاتی مانند مهمانسرا، آشپزخانه یا مطبخ امامزاده، نصب و عزل صاحب منصبان ادارى امامزاده را برعهده داشته است. اين منصب در دوران صفويه از انسجام ويژه اى برخوردار بودكه تا پايان اين دوره به قدرت خود باقى ماند. در این زمان متولیان حرم امام رضا توسط صدور دربار صفوی و از میان سادات و نقبا انتخاب می شدند(حسن آبادی،1385: 115). با توجه به مطالب فوق الذکر در اهمیت موضوع، نگارندگان در این مقاله در صدد روشن نمودن موقعیت و وضعیت اداره یکی از اماکن متبرکه در منطقه قهستان و بیان نقش خاندانهای معروف قهستان در احیاء امورات آن برآمده اند. برخی از افراد این خاندانها در منطقه (مانند خاندان علم) از بعد سیاسی و برخی (مانند خاندان هردنگی) از بعد مذهبی و معنوی در این خصوص نقش پر رنگ و موثری ایفا نموده اند. در سالهای گذشته برخی از نویسندگان مانند آقای آیتی به مواردی از این خدمات اشاراتی نموده اند. وجود اسنادی که در این ارتباط به دست آمده و قبلاً در جایی چاپ نشده و برای اولین بار در این مقاله آورده می شود از نکات مهمی است که به آن اشاره می شود. در این پژوهش از طرفی در صدد معرفی مزار سیدنا الحسین و نقش خاندانهای سیاسی و مذهبی منطقه در احیا و توسعه و گسترش آن و از طرفی به معرفی خاندان هردنگی و نقش موثر و مهم آنها از نظر مذهبی و فرهنگی در حفاظت و صیانت موقوفات آستان فوق الذکر و فعالیتهای مذهبی این خاندان مخصوصا در امور شرعی و مذهبی با تکیه بر اسناد برجای مانده در این خاندان می پردازد. مزار سیدنا الحسین در روستای دهک عربخانه : در ناحیه دهک از توابع قهستان مزاری است که از زمانهای قدیم اهالی به آنجا توجه خاصی دارند و در طوایف اعراب آنجا به مزار سیدنا الحسین معروف است. خاندان علم که سالها امارت و حکومت منطقه سیستان و قاینات را دارا بودند به این آرامگاه توجه ویژه ای داشته و موقوفاتی هم برای این مکان در نظر گرفته و ضمن تعیین متولی، ساخت و ساز و تعمیراتی در این مکان انجام داده اند. به نظر نویسنده بهارستان با توجه به کراماتی که از آن مزار فیض آثار مشاهده گردیده است بعید نیست مدفن حسین بن علی عبیدالله بن العباس بن امیرالمومنین (ع) صلوات الله علیه باشد (آیتی،1371 ، 141). آستان امامزاده سیدنا الحسین (علیه السلام) در 153 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان بيرجند، مركز استان خراسان جنوبي و در فاصله 110كيلومتري شهرستان نهبندان در جوار روستای دهک از توابع بخش شوسف این شهرستان با موقعیت 32 درجه و 11 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 31 دقیقه طول شرقی و در ارتفاع 1932 متری از سطح دریا بر فراز كوهي واقع گرديده است. نام اصلي اين امامزاده “حسين بن علي عبيدالله بن العباس بن اميرالمؤمنين(صلوات الله عليه) ” معروف به سيدناالحسين (عليه السلام)مي باشد . از زمان ساخت و بانی اولیه این مزار اطلاعی در دست نیست. آنچه افراد سالخورده نقل قول می کنند، ساختمان قبلی مزار اطاقکی کوچک و بسیار محقر به ابعاد 2×3 متر و ارتفاع 2 متر بود که از سنگ و گل بنا شده بود. بنا به اظهارات آیتی در بهارستان شوکت الملک در آنجا تعمیراتی داشته است. خادم مزار این اقدام شوکت الملک را ناشی از نذر وی در فتح جنگ سیستان می داند. ساختمان قبلی شش ایوان داشت که در اطراف هر ایوان طاق نماهایی بود. از این طاق نماها برای اسکان زائران استفاده می شد. روی آن گنبدی کوچک قرار داشت. کف آن خاکی و درِ ورودی اش از ضلع شمالی باز و بسته می شد. صورت قبر به طول 5/1 متر و عرض و ارتفاع نیم متر در وسط این اطاق وجود داشت. گنبد فعلی مزار با 6 متر ارتفاع ساق آن با 8 نورگیر به ارتفاع دو متر می باشد و از آن جایی که ساق گنبد بر روی دیواری قرار نگرفته، 8 پایه آهنی در وسط بنای مزار بر پا کرده اند. گنبد به نحو خوبی با کاشی فیروزه ای کاری شده است. تمام فضای داخلی حرم به طرز زیبایی آینه کاری می باشد.آنچه کارشناسان میراث فرهنگی در گزارش ثبت اظهار داشته اند چنین است : «اتاق قبلی از سنگ در ابعاد 2×3 بوده که بر فراز آن گنبدی کوچک قرار داشته که ناآگانه تخریب شده و جای خود را به بنای جدید داد. ساختمان قبلی از دو بخش معماری تشکیل می شد. قسمت فوقانی آن بنایی جدید الاحداث و بخش قدیمی آن در قسمت تحتانی مقبره قرار داشته که اسلوب معماری و نوع قوسهای آن نشان می دهد که احتمالاً در اوایل قاجار بنیان شده است. با توجه به اهمیت تاریخی مذهبی این بنا به استناد گزارش کارشناسان میراث فرهنگی این بنا به شماره 9316 به تاریخ 17/5/82 ثبت ملی کشور گردیده است». نمای داخلی آن آیینه کاریست، که با پیگری هیئت امنای این امامزاده هنرمندانی از شهر اصفهان که در حرم مطهر امام رضا(ع) آیینه کاری می نمودند، جهت تزیین نمای داخلی مقبره و آیینه کاری آن به روستا آمده و در زیباترین وجه ممکن به تزیین آن اقدام نموده اند. برگزاری مراسمات عزاداری تاسوعای حسینی و جشن میلاد حضرت ابوالفضل(ع) و همچنین مراسم 28 صفر از بزرگترین و با شکوهترین مراسمات مذهبی می باشد که در این بقعه مبارکه برگزار می شود. روستای حسین آباد سادات، هم جوار با این مزار را نیز به نام امامزاده می‌خوانند که اکثریت آن از سادات منتسب به ایشانند. این زیارتگاه سالانه پذیرای زائران کثیری از تمام نقاط کشور می‌باشد. بقعه متبرکه شامل فضا و امکانات رفاهی، تعداد 30 واحد زائرسرا، سرویس بهداشتی، کشتارگاه و فروشگاه برای زائران می باشد. هم اکنون تولیت آن بر عهده اداره اوقاف شهرستان نهبندان می باشد(پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی- اطلاعات فیزیکی مزار) (تصاویر شماره 1 و 2). این مکان از دیرباز زیارتگاه عاشقان و ملجاء بی پناهان بوده است. مرحوم آیت ا… آیتی در کتاب بهارستان خود از این زیارتگاه نام برده و کرامات و معجزات بسیاری را از این امامزاده فرموده اند. وی در شرح حال مزار سیدنا الحسین دهک می نویسد : بعید نیست مدفن حسین بن علی بن عبیدالله ابن العباس ابن امیرالمؤمنین (علیه السلام) باشد. مادرش مسماه بجنیه به تخفیف نون به معنی گل یا میوه چیده شده و این اسم شایع است در عرب و فرزندش داود اکبر است. علمای انساب تصریح کرده اند که داود اکبر در ولایت قاین فرود آمده چنانکه در مکین الاساس والد ماجدم در ذیل اسامی اولاد حضرت ابوالفضل (علیه السلام) نقل فرموده، عجب این است که در میان عوام شهرت دارد که صاحب این مزار فرزند بلا واسطه حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) است. مادرش جنیه ای بوده که به شرف مزاوجت آن حضرت مشرف گردیده و بی سوادی تولید این گونه خرافات کرده است (آیتی،1371 :142). وی همچنین با استناد به مولف کتاب کبریت الاحمر داستان بینا شدن دختری نابینا را به واسطه توسل به امامزاده مذکور نقل کرده است (آیتی،1347 ه.ق : 453 -442). محتمل است شعری که روی قبر متوفی نوشته شده از مجموع اشعار ملا محمد حسن هردنگی متخلص به صفا بوده که دارای دیوان اشعاری بالغ بر ده هزار بیت مشتمل بر پندها، موعظه های عرفانی و در مدح اهل بیت است، باشد(راشد، 1336).دردوره صفويه و افشاريه متولیان اماکن مقدسه و بقاع متبرکه با نظارت صدر عامه و از ميان علما وسادات انتخاب مي شدند، در دوره قاجاريه متولیان حرم مطهر امام رضا از ميان رجال حكومتي انتخاب مى شدند كه اكثراً از مركز فرستاده مى شدند. تمام متوليان دوره قاجاريه نائب التوليه داشتندكه از ميان رجال سرشناس آستانه مبارکه انتخاب مي شدند و توليت را در اداره اموركمك مي نمودند. دستمزد متوليان اين دوره نيز مانند قبل از عشر حق التوليه و حق النظاره موقوفات پرداخته مى شدكه متولي شرعي داشتند(موسوى نژاد ،1390 : 37- 372). در منطقه سیستان و قاینات با ظهور خاندان خزیمه و بالاخص امیر علم خان سوم در قهستان، رسیدگی به امورات آستانه های مقدس، وقف و امورات مربوط به آن مجددا شکوفا شد. تولیت و نظارت بر برخی اماکن وقفی این خاندان حکومتگر در منطقه به بزرگان دینی و مذهبی واگذار شد به گونه ای که همچنان این اثر در بین مردم این خطه با تعصبی مضاعف در جریان می باشد. –~~~~~~~~~~~~– خاندان خزیمه علم یا خاندان علم (امورات سیاسی) : نوشتهها و آثار محققان در مورد خاندان علم بسیار مغشوش است. این خاندان را به قرن دوم هجری به زمان منصور عباسی نسبت میدهند. بعضی نیز پیشینه آنها را به یکی از سرداران مامون به نام حازم بن خزیمه میرسانند. طبق نظریه ای که در بيشتر منابع تاريخي ذکر شده، ورود اين اعراب به ناحيه جنوب خراسان به سال 150 هجري قمري در زمان خلافت منصور عباسي باز مي گردد(طبری،300 ه.ق :225). از این طايفه پس از ورود به خراسان، تا دوره صفويه نام و نشاني در منابع و كتب تاريخي مشاهده نمي شود.(منصف،1354، با تلخیص : 23 – 25). تحقیقات نشان میدهد اسماعیل خان خزیمه اولین فرد مهم تاریخی است که نام و نشان او را باید در تاریخ قدرتیابی نادر شاه جستجو کرد. سرپرسی سایکس در سفرنامه خود در مورد خاندان خزیمه علم مینویسد : ” ….. اواخر قرن هفدهم تمام ناحیه جنوب خراسان در تصرف این خانواده بوده و پس از انقراض صفویه به نیمه استقلالی دست یافته اند، محدوده تحت تسلط خاندان علم، قهستان و سیستان بود. معمولاً سران خاندان در قاینات مستقر بودند و حکمرانی برای سیستان بر می‌گزیدند .در برخی سالها که نابسامانی و هرج و مرج کشور را فرا می‌گرفت و قدرت مرکزی از اداره کشور عاجز بود، امرای این خاندان قلمرو حکومت خود را به سایر نقاط نیز گسترش می‌دادند. همچنین در دوره حکمرانی برخی از امیران خاندان علم به دلیل ابراز لیاقت و انجام خدماتی مهم در جهت حفظ حکومت مرکزی، از سوی پادشاهان وقت به عنوان قدردانی از وفاداری آنها اداره برخی نقاط از کشور به آنان واگذار می‌گردید …. ” (سایکس،1363 : 398). در واقع نام اصلی این طایفه عرب خزیمه و خاندان خزیمه علم شاخه ای از این طایفه می باشد که محل سکونت این طایفه، در جنوب خراسان در حوالی شهر بیرجند و بالاخص منطقه مشهور به ناحیه هردنگ بوده است (غوث،1391 : 17). موقوفات خاندان خزیمه علم در مزار دهک : در بررسی اسناد موقوفه منطقه قهستان ردپایی از موقوفات خاندان خزیمه علم قبل از امیر تومان در این مزار وجود ندارد. اولین سند در این خصوص سندی است مربوط به سال 1297 قمری که امیر علم خان سوم مِلک آبی را از شخصی خریده و عایدات آنرا وقف بر این مزار می کند. نقل است که علت علاقه امیر علم خان سوم به این مزار بر اساس نذر وی در سرکوب شورشی در سیستان بوده است و به دلیل موفقیت در این امر، وی دست به انجام این مسئله مهم زده است. دو سندی که ملاحظه می نمایید، مربوط به خرید و وقف یک سهم و یک طاقه از مزرعه حسین آباد می باشد که امیر علم خان پس از خریداری ملک مزبور از میر محمد باقر بیک آن را وقف مزار دهک نموده و به علامه ملا محمد حسن هردنگی دستور داده است که ضمن تدوین وقفنامه فوق تولیت آن با خود ملا محمد حسن باشد و ناظر را نیز خودش معین نماید. سند 1
متن سند : عالیجناب فضائل و کمالات اکتساب علام فهام عزیز مهربان – مزرعه حسین آباد برابر مزار فیض الانوار قریه دهک در هذه السنه از عالیشان ارجمندی میر محمد باقر بیک ابتیاع شده و مجاری یک سهم و طاقه از جهت مصارف مزار فیض الانوار قریه دهک وقف شود و تولیت یک سهم و طاقه موقوفه به عهده خود شما باشد . لهذا تملک ابتیاع مزرعه را فرستادم، ملاحظه خواهید نمود و بعد از ملاحظه وقفنامه یک سهم و طاقه را خود شما بنویسید و تولیت را در عهده خود قرار بدهید ناظر را هم هر کس که صلاح بدانید که شایستگی نظارت دارد قرار بدهید و با عده وقف نامه را تمام فرمایید و بعد از آنکه وقفنامه به قاعده تمام شد، آنرا برای اینجانب ارسال نمایید . حاشیه : عالیجناب فضائل و معارف انتساب عزیز مکرم ، سند فرستاده شد به همان وضعی که در متن و حاشیه نوشته شده است، ان شاء الله تعالی معمول خواهند داشت و سند را هم خود جناب عزیز ممتحن مهربان ، مُهر کرده و خواهند فرستاد. –~~~~~~~~~~~~– سند 2 :
متن سند : واضح باشد که یک سهم و طاقه مزرعه حسین آباد که به جهت مزار فائض الانوار دهک از عالیشان عمده الاعیان ارجمندی میر محمد باقر بیک از مدار 14 سهم ابتیاع و وقف شده، در سراچه (مهر) زنند و دو باغچه تحت اسطرخ که از حدی به رودخانه متصل است و از حدی بر بند سراچه دیگر شریک و سهیم نیست. جهت سنت بودن بر مراتب مرقومه و قلمی شد به تاریخ 1297 هجری قمری. خاندان هردنگی : (امور شرعی و مذهبی و دینی منطقه) خاندان هردنگی به گروهی از اعراب خزیمه در منطقه هردنگ اشاره می کند که به دلیل تحصیلات بالای حوزوی و وجود مراجع دینی در آنها، جایگاهی متمایز از بقیه افراد این طایفه داشته، به گونه ای که هر جا در اسناد موقوفه خاندان علم در بلوک عربخانه،هردنگ و سرچاه سیری داشته باشیم نام این خاندان همیشه در حال خود نمایی است. –~~~~~~~~~~~~– خاندان هردنگی و بالاخص ملا محمد حسن هردنگی از متوليان برجستة قهستان، فقها و دیوانیان دوره حکومت 3 امیر خاندان خزیمه علم به نامهای امیر علم حشمت الملک، امیر اسماعیل خان و امیر محمد ابراهیم خان(علیزاده بیرجندی 1،زهرا،عباسلو،سمیرا و الهی زاده،محمدحسن،1392 : 39) در قهستان سه) و بالاخص مزار فائض الانوار قریه دهک عربخانه به حساب می آمد(غوث،1391، با تلخیص : 420 – 475). حال به معرفی مختصر برخی از چهره های شاخص این خاندان و نقش آنها در امورات فرهنگی، احیاء موقوفات خاندان خزیمه مربوط به این مزار و رسیدگی آنها به امورات مزار دهک می پردازیم : ملا علي هردنگي (طبسي گلشني) : وی فرزند کربلایی حسن قیس آبادی از علماء مشهور ناحيه هردنگ مي باشدكه بنا به در خواست امیر حسن خان شیبانی (حاکم طبس گلشن) در حدود سالهای حاکمیت این شخص (1170 تا 1230 قمری) جهت تدريس علوم ديني، حوزوي، انجام امورات شرعي و رسيدگي به کارهای دفتری حاکم طبس به طبس كوچ كرد(غوث ،1391 : 417). بنا به گفته نوه اش ملا محمد حسن هردنگي او اولين كسي است كه از اين خاندان پاي در دايره علم و فضل گذاشته و وی قسمتي از فقه و اصول را پیش جدش فرا گرفته است. تاريخ فوت نامبرده با توجه به بررسی اسناد حدود 1265 قمري و در حالی بوده که وی به سفر حج رفته است. شروع فعالیت مذهبی وی در منطقه با حکمرانی امیر اسدا.. اول و امیر علم خان دوم مصادف می گردد. وجود اسناد مختلف از تاريخ 1232 قمري به مهر ايشان براي مردم عربخانه و روستاي دهك در مسايل ازدواج و طلاق حاكي از رجعت مجدد ایشان به زادگاه خود و تسلط شرعي و مذهبي نامبرده بر اين مناطق و رسيدگي به امورات اين مزار فائض الانوار در قریه دهک دارد. شش برگ از اسناد شرعی و قباله های ازدواج مربوط به سالهای 1238 تا 1270 هجری قمری در قریه دهک با مهر ملا علی هردنگی با سجع و رفعنا مکاناً علیا و توشیح ایشان مبنی بر تایید این اسناد موجود می باشد(اسناد شماره 3 تا 8 در پیوست). محمد رفيع هردنگي : حجه الاسلام محمد رفيع هردنگي فرزند ملا علي، شخصيتي فاضل و دانشمند و از علماء مشهور ناحيه هردنگ مي باشد كه به ارشاد محصلين علوم ديني در منطقه و در حوزه علميه مبادي مي پرداخته است. وی بعد از پدرش اولين كسي بود كه نسبت به تدريس دروس صرف ، نحو و قسمتي از فقه و اصول به ملا محمدحسن همت گمارد. زمان تولد او حدود سال 1220 و وفاتش حدود سال 1295 قمري مي باشد. نامبرده از علمای مشهور منطقه بوده (راشد ،1392 : 201) و وجود اسناد مختلف از تاريخ 1259 قمري به مهر مبارك ايشان براي مردم عربخانه و روستاي دهك در مسايل ازدواج و طلاق حاكي از تسلط شرعي و مذهبي نامبرده بر اين مناطق و رسيدگي به امورات اين مزار فائض الانوار را دارد(اسناد شماره 9 تا 13 در پیوست).
ملا محمد حسن هَردِنگی : ملا محمد حسن مشهور به آخوند مناظره از عمده علماء و فقهاء منطقه قهستان بوده و در مراکز علمی قاینات شخصیت علمی آن مرحوم بر احدی از دانشمندان آن عصر پوشیده نبوده است و فضلاء وقت از محضر درس وی تلمذّ و با عنوان برجسته ترین شخصیتهای علمی او را معرفی می نموده اند(راشد،1345 : 2 ، علیزاده بیرجندی 2، زهرا، عباسلو، سمیرا و الهی زاده، محمدحسن،1392 : 89 ). او در حدود سال 1260 هجری قمری در قریه مبادی از توابع هردنگ قیس آباد متولد و در 27 ذیعقده 1327 قمری به رحمت ایزدی پیوست. قدرت بیان او ضرب المثل و تخصص او علاوه بر فقه و اصول در علم کلام نیز باعث شد رساله اعتقادات استادش بنا به درخواست علمای وقت، توسط او در زمان حیات استاد به رشته تحریر در آمده و تشریح شود(علیزاده 3 ،1391 : 106). هر چند اقامت نامبرده در هردنگ بوده ولی همیشه برای شرکت در مجالس بحث و مناظره از او دعوت می شده است(راشد،1345 : 4 و غوث،1390 : 379).شهرت اصلی آخوند به دو دلیل بوده است : یکی به خاطر مناظره وی با آقا سید مرتضی یزدی مشهور به شیخ مرتضی که از فحول علمای آن زمان بوده، در حضور علماء و امراء قهستان که با تیزبینی خاصی برخی از نظرات خود در فقه و کلام را بر او اثبات و برخی از نظرات وی در فقه و کلام را رد و وی را مجاب می کند و دیگری محاوره وی با قاضی القضات هرات و مفتی این شهر مشهور به شمس الدین هروی در روز عید غدیر در شهر هرات که موضوع جانشینی حضرت علی(ع) بعد از پیامبر را اثبات و وی را در حضور علمای حاضر مجاب می نماید(راشد،1336). ملا محمد حسن در خانواده اى حوزوی و دانشمند پا به عرصة حيات نهاد. تحصیل در دوران کودکی را در محضر پدر بزرگ و پدر دانشمندش گذراند و برای تکمیل دروس حوزوی به حوزه درس علمای بزرگ آن زمان قهستان وارد گردید و بعد از بهره کامل از ایشان، ختم تلمذش در حدود سن 20 سالگی حضور در کلاس درس آقا سید ابوطالب مجتهد قاینی(حاکم شرع،دارای مقلدان فراوان در قاینات و صاحب رساله عملیه) (عباسلو،علیزاده بیرجندی،الهی زاده ،1392 :58) بوده است. وی در ابتدای دیوان اشعار خود بر این مسئله صحه گذاشته و می نویسد : ” آنچه گاهی اوقات در خاطر این قلیل البضاعه عدیم الاستطاعه گرفتار دام علائق دنیا و مبتلا به انواع کدورت و بلا درمانده به کار خویش و اسیر هوای دل ریش محمد حسن بن محمد رفیع بن حاجی ملا علی باقیمانده اینکه، اول کسیکه از آباء این حقیر قدم در بساط علم و فضل گذاشته و به زیور زهد و عمل و احیاء مراسم شریف آراسته گشته حاج ملا علی بود که این حقیر در خدمتش کمی از مقدمات را فرا گرفته و در سفر مکه معظمه به جوار رحمت الهی پیوست و از برکات ائمه اطهار بر آن مرحمت شده، این است که برکت علم در اولاد امجادش باقی مانده است. والد ماجد که ثانی سلسله است ایضا به علم و عمل آراسته و اوقات خود را تماما در تحصیل مصروف داشته اند، این قلیل البضاعه بعد از آنکه از خدمت والد ماجد جهت تحصیل مهاجرت کرده چندان دور نرفتم و بر بعضی از اهل علم تلمذ کرده که دارای مقام اجتهاد نبودند و بعد از آنکه از ایشان مستغنی شدم بر دو نفر که از عمده علمایند، تلمذ کرده و حظّی وافر و بهره‌ای کامل از ایشان برداشتم و ختم تلمذ حقیر در این زمان به عالم عامل و فقیه کامل الفاضل المجتهد و السید المجاهد صاحب المفاخر والمناقب والفائق علی العلماء الدین عصرهم لعصره مقارب، آقا سید ابوطالب مجتهد قاینی گردید و آن جناب صاحب تصانیف کثیره و رسائل حسنه در فقه و اصول می باشند که همه آنها را به درس برایشان خواندم و اکنون که از سن مبارکش 55 سال می گذرد تصنیفات ایشان بیش از 50 هزار است و … [1] ” (راشد ، 1336). [1] از آنجاییکه فوت آقا سید ابوطالب در منابع تاریخ قاینات 1293 هجری و در 63 سالگی آمده است لذا نگارش دیوان اشعار آخوند در سال 1285 هجری و در سن 25 سالگی ایشان بوده است.دیوان اشعار وی هم اکنون در دسترس نبوده و شرح مختصری زندگی ایشان در این مقاله مربوط به چاپ زندگی ایشان در روزنامه آفتاب شرق مشهد (1336 شمسی) توسط دکتر محمد تقی راشد محصل می باشد. –~~~~~~~~~~~~– او در حدود سال 1280 قمری اجازه ممهور کردن عقد نامه ها و رسیدگی به امورات شرعی منطقه مذکور را بر عهده داشت که این نشان از درایت، فقاهت و تسلط بر مسائل دینی در عنفوان جوانی وی را دارد. مدت 2 سال به طور قطع حاکم شرع قهستان و در حدود 16 سال بر اساس دو حکم موجود (اسناد شماره 14 و 15) از حضرت آیت ا… العظمی سیّد اسماعیل صدر الموسوی دارای نوعی نظارت بر مسایل شرعی قهستان بوده است(راشد،1392 : 202). در حدود سال 1290 قمری اجازه اجتهاد را از استاد دریافت و در سال 1293 قمری سید ابوطالب قاینی حاکم شرع قهستان در مکتوبی تفویض اختیار رسیدگی به امورات شرعی منطقه مذکور را که از قبل نیز به عهده وی بوده است، به صورت رسمی به وی محول می گردد که متن آن در ادامه می آید : سند شماره 14
متن سند : تحریر می‌شود که امور شرعیه متعلق به حدود ناحیه گیو و مختاران و هردنگ و جلگه براکوه الی همند و برمنج و ناحیه سرچاه و بصیران و میغان و کوه بالا و عرب خانه در عهده و کفایت عالیجناب مستطاب فضائل مآب حقایق ابواب ملا محمد حسن و فقه اله تعالی بوده و می‌باشد و آنچه تعلق به امناء شرع مطاع دارد سوای مختص حاکم شرع نافذ الحکم، متعلق به جناب معزی الیه است. کارگزاران دیوان واقف و بر بصیرت خواهند بود. شهر رمضان المبارک 1293 قمری {مهر}عبده الراجی ابوطالب حسینی 1274 قمری . از نظر امیر علم خان و پسرانش ملا محمد حسن بهترين متولى باشی مزار دهک عربخانه بود چرا که در زهد، ساده زیستی، فقاهت و امانتداری وی برای آنها هیچ جای شکی وجود نداشت و به همین دلیل در احکام متفاوتی به کارگزاران حکومتی ارادات خود را به این فقیه والا مقام نشان می دادند، احکامی که فاقد نمونه های مشابه در بین هم طرازان ملا محمد حسن بود(غوث،1390 : 380) .اسناد شماره 15،16 و 17 نمونه ای از احکام حکومتی و سند شماره 30 با کد 75173.1 از آستان قدس رضوی نمونه ای از اسناد مربوط به ساده زیستی،زهد و زندگی خالی از هر گونه تجملات وی می باشد. –~~~~~~~~~~~~–
متن اسناد : سند شماره 15 – امير علم خان حشمت الملك در سال 1300 قمری در نامه اي اينگونه مي نويسد : حرازان ناحیه هردنگ و سرچاه عماری را مقرر می شود چون رعایت جناب علماء علام کثر ا… امثالهم سیّما جناب مستطاب فضائل و کمالات اکتساب علام فهام آخوند ملا محمد حسن که به محسنات صوری و معنوی آراسته می باشند همیشه منظر نظر است، لهذا در خصوص مالیه جناب ایشان چه در جمعی هردنگ زراعت شده باشد و چه در غیر آن، حرازان متعرض نشده و حرز هم ننمایند و به دفتر هم نیاورند که سر حرزی هم مطالبه ننمایند و اگر هم به دفتر آمد اهل دفتر موضوع را دانسته باشند و برای مالیه حسابی نیست. سند شماره 16– امير اسماعيل خان شوکت الملک در نامه ای به تاریخ 1318 قمری اين گونه مي نويسد : عمال حال و استقبال حال ناحیه هردنگ و سرچاه را مرقوم می شود در باب مالیات جناب مستطاب فضائل مآب عزیز ممتحن آخوند ملا محمد حسن هردنگی که به تخفیف مقرر بوده و همه ساله بر او صادر می شده،کما فی السابق به تخفیف مقرر است و همه ساله به موجب این حکم به خرج عمال ناحیه هردنگ و سرچاه محسوب خواهد بود. ارجمندان اهالی دفترخانه شرح مرقوم را ثبت و ضبط دفتر نموده و در تغییر و تبدیل این رقیمه حسب مقرری معمول داشته و تخلف نورزند. سند شماره 17– امير محمد ابراهيم خان حشمت الملك در نامه اي اين گونه مي نويسد : عمال حال و استقبال ناحيه هردنگ و سرچاه عماري را مرقوم مي‌شود كه از تاريخ صدور (اين حكم) كه هذه السنته ميمونه ئيلان ئيل خيريه دليل است و ما بعدها نظر به رعايت و جانبداري جناب مستطاب قدس خطاب عمده العلماء الاعلام عزيز محترم مهربان علام ممتحن آخوند ملا محمدحسن هردنگي ذي فضله در باب جناب معظم له به قرار تشخيص ضمني كما في السابق : ارباب جمعي ناحيه هردنگ و ارباب جمعي سرچاه عماري ،به تخفيف ابدي و احسان مدامي مقرر داشتم [1] كه همه ساله از قرار همين حكم حكومتي به خرج منظور داشته و مطالبه سند مجدد از جناب معظم له ننموده، موقوف دارند. المقرر عاليجنابان ارجمندان اهالي دفترخانه مباركه، شرح مسطوره را ثبت و ضبط، از قرار تشخيص فوق به خرج محاسبه عمّال محلّ مسطوره منظور داشته و مطالبه سند مجدد ننمايند كه مصون از تغيير و تبديل است. زياده مرقوم نشد. البته از قرار مراتب، مرقومه معمول داشته، تخلف و انحراف نورزند.في شهر جمادي الاولي 1323 قمري. [1] در سال 1322 هجري امير محمد ابراهيم خان شوكت الملك به عنوان دهمين امير خاندان خزيمه حكومت قاينات را در دست گرفت.
–~~~~~~~~~~~~– قبل از بحث و پرداختن به اسناد مربوط به مزار دهک از آنجاییکه نیاز هست تا خواننده با جایگاه مذهبی ، علمی و اجتماعی این فقیه بزرگوار در قاینات بیشتر آشنا شود به صورت اجمالی به بررسی دو مکتوب مهم از آیت ا.. سید اسماعیل صدر از مراجع بزرگوار حوزه نجف که بعد از رحلت میرزای شیرازی، مرجعیت جهان تشیع را یدک می کشید و یک مکتوب از آیت ا.. محمد هادی مجتهد در خصوص ملا محمد حسن می پردازیم ( اسناد شماره 17 و 18) :  سند شماره پ18
 سند شماره 19 –~~~~~~~~~~~~– متن سند 18 : بسم ا.. الرحمن الرحیم و به نستعین جناب مستطاب علام فهام عمده العلماء العظام الموید من عنداله المهیمن آقا شیخ محمدحسن هردنگی : دام مجده العالی مختار و ماذون می باشند در تصرف در امور حسبیه که از برای حاکم شرع انور است که به دیگری اذن دهد از قبیل حفظ اموال ایتام و غیاب و اوقاف عامه که بدون ولی و وکیل و متولی می باشند و حقوق از قبیل رد مظالم و سهم حضرت امام جله و علی ابائه افضل الصلوه و اکمل السلام که انشاء الله تعالی به کمال دقت و تمام احتیاط چنانچه و جواز جناب ایشان می باشد، عمل خواهند نمود و هر حقی را به ذی حق خواهند رسانید و داعی را از دعا فراموش نخواهند فرمود و پیوسته به رقعه نگاری مسرورم خواهند داشت. سیما در سال آینده علی فرض حیات در شهر ربیع الثانی استعلام خواهند نمود. حرره الراجی اسماعیل صدر الموسوی {سجع مهر} الراجی اسماعیل موسوی. {بالای سند سمت چپ } : دستخط ملا محمد حسن هردنگی : آقای صدر حفظ الله و ادام الله ایام افاداته
متن سند 19 : بسم ا.. الرحمن الرحیم و به نستعین جناب قبله نصب مستطاب العالم العامل و الفاضل المهذب الکامل عمده العلماء الاعلام الموید من عندا.. الملک العلام عزّ اسمه آقای آخوند ملا محمد حسن ایّده ا.. تعالی را سلام مشتاقانه می رسانم و معروض می دارم که ان شاء ا.. تعالی مدام در حفظ و حمایت حضرت احدیت جل ذکره محفوظ و موفق به ترویج شرع انور و نشر مسایل دینیه و بیان احکام شرعیه بوده، قاطبه اهالی آن اطراف و نواحی پیوسته مستفید و مستفیض باشند. رجاء واثق آنکه اخوان متدیّن وفّقهم ا… تعالی در اطاعت و فرمانبرداری جناب ایشان کوتاهی ننموده به مواعظ و نصایح هدایت یابند و بر صراط مستقیم شرع قویم استوار گردند. البته نیز در امور شرعیه حسبیه از حفظ صغار و قصار و غیاب و وجوه و من ولد وارث له و وجوه تصدی فرموده،انجام امور شرعیه آن را خواهند نمود و این ضعیف را از دعای خیر خود و حسن عاقبت فراموش نخواهند فرمود. ان شاء ا.. هر گونه فرمایشی بود اعلام فرموده در خدمات حاضر خواهم بود(والسلام – ناخوانا – العبد الاقل حرره اسماعیل موسوی){سجع مهر}اسماعیل الموسوی.
جایگاه علمی و معنوی آخوند در نزد آيت ا.. محمد هادي مجتهد حاکم شرع وقت : جایگاه و پایگاه اجتماعی آخوند ملا محمد حسن هردنگی هم در نزد مردم و هم در نزد علمای منطقه قهستان بسیار ممتاز بوده است. شیخ محمد هادی پس از مرحوم شدن ایشان در مکاتبه ای، شیخ محمد حسن رفیعی و شیخ محمد باقر مبادینی را به جانشینی ملا محمد حسن هردنگی در امور شرعیه مردم انتخاب می نماید .  سند شماره 20
متن سند : بسم ا… الرحمن الرحیم حسبیه اله تعالی نگارش می شود چون امور شرعیه نواحی ناحیه هردنگ سابقاً به واسطه وجود با برکت مرحوم مغفور جنت مکان آخوند ملا محمد حسن طالب ثراه كه انتظاماً امتیاز مخصوصي از کلیه قاینات داشته حالیه که نعمت وجودشان از دست رفته شایسته حفظ رشته آن حدود جناب مستطاب قدسی خطاب فضائل انتصاب آقا شیخ محمد باقر که [1] انشاءا.. تعالی عموم اهالی هردنگ و سرچاه در عقود و ایقاعات و نشر مسائل و تولی از موقوفات مجهول التولیه عالیشان جناب مستطاب قدسی خطاب آخوند ملا محمد حسن[2] استماع نمایند. زیاده محتاج نیست. حرره فی ربیع الثانی 1328 – { مهر} : محمد هادی. بسم ا… الرحمن الرحیم حالیه که رکن وثیق و عماد منیع آن حدود شریعتمدار حاج شیخ محمدرضا [3] طاب الثراه به رحمت ایزدی پیوسته اهالی آن حدود قدر عالیجنابان سابق الذکر را بهتر دانسته و مراتب منظوره به ایشان رجوع خواهید نمود. حرره الاحقر فی جمادی الاولی 1328 محمد هادی. عامل محل حسب الحکم شرعی رجوع اهالی را در مسائل شرعی از جنابان معزی الیه مرقوم نمایید. شهر جمادی الثانی 1332{ مهر} عبده الراجی محمد ابراهیم. ملا محمد حسن در مدت 47 سال توليت خود اصلاحات زيادى در امور موقوفات و بهبود روند اداره آستانه به عمل آورد و به طوریكه از اعمال و مکاتباتش پيداست معلوم مى شود اصلا در بند منافع شخصى خود نبوده است(سند پیوست شماره 30 با کد 75173.1 مرکز اسناد آستان قدس رضوی). بعد از مرگ آقا سید ابوطالب قاینی در حالیکه تمام شرایط زندگی در بیرجند و قاین به جهت تدریس در این حوزه ها و احترام خاص وی در نزد امیر علم خان مهیا بوده، خدمت و ادامه حیات در منطقه محروم هردنگ، عربخانه و مختاران را جهت ترویج و تثبیت شریعت اسلام و مذهب شیعه اثنی عشری انتخاب کرد(علیزاده بیرجندی 1 ، زهرا، عباسلو، سمیرا و الهی زاده، محمدحسن،1392 : 39 ). سید ابوطالب مجتهد قاینی به نیابت از امیر علم خان او را متولى كرد تا ضمن رسیدگی به امورات و وقفیات بلوک ناحیه هردنگ، سرچاه، مختاران و عربخانه امور خدمه آن آستانه مبارک را که امیر علم خان به آن ارادت خاصی داشت، نیز پاسبانی و آنها را به نظم آورد و هر ملك و مالى را که خاص آن امامزاده موقوف داشته اند و در اين ايام به تصرف ديگران در آمده بود را پس گرفته و دست ديگران را كوتاه كند(سند پیوست شماره 31 با کد 75173.1 مرکز اسناد آستان قدس رضوی). او اينكار سخت را به خوبى انجام داد. اکنون به بررسی اسنادی وقفیات خاندان خزیمه علم درباره این مزار فائض الانوار و تفویض اختیار رسیدگی به امورات آن توسط ملا محمد حسن می پردازیم . همانگونه که قبلا نیز اشاره شد از سال 1293 قمری رسیدگی به مسائل شرعی تمام مناطق وابسته به عربخانه،جلگه ماژان،مختاران و ناحیه هردنگ و سرچاه به گونه مکتوب بر عهده ملا محمد حسن واگذار شده بود. در سال 1314 قمری وقفنامه یکسهم و یک طاقه از مزرعه حسین آباد دهک مربوط به امیر علم خان در حضور فقهای قاینات، تولیت موقوفه فوق الذکر تا ابد بر عهده ملا محمد حسن و فرزندانش گذاشته شد. متن سند به شرح ذیل می باشد (سند شماره 21) : [1] وی داماد آخوند ملا محمد حسن هردنگی و فرزند ملا محمد حسین هردنگی (برادر آخوند) می باشد. [2] وی داماد آخوند ملا محمد حسن هردنگی و فرزند کربلایی محمد رضا مبادینی (نوه عموی آخوند) می باشد. 5 وی داماد آخوند ملا محمد حسن هردنگی و فرزند شیخ محمد حسین افضل آبادی (راشد محصل) می باشد. –~~~~~~~~~~~~–
بسم الله الرحمن الرحیم شکوفه گلستان حمد چون چمن و حبوب سنابل شکر خرمن خرمن نثار بارگاه احدیت حضرت معبودیست که در ایجاد موجودات بلا مشارکت و قیاس چهره گشایی نموده و آنا فآنا بر بندگان نعمتِ ظاهر و باطن افزوده، طالبان رضای خود را به مضمون و افعلوا الخیر لعلکم تفلحون، نوید رحمت داده و کاهلان راه و بخیلان عاقبت تباه را و لا تکونوا کالذین ظلموا فتمسکم النار، داغ بی سعادتی نهاد کم اقال تعالی الذین یکنزون الذهب والفضه ولاینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم یوم یحمی علیها فی نار جهنم فتکوی بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم اَلَخ و صلوات زاکیات و تحف تسلیمات شایسته روح مقدس فخر کاینات و اشرف مخلوقات خاتم الانبیاء که اطفال دبستان عترتش از انبیاء سابقین در میدان یقین گوي سبقت ربوده و جوان مردان آلش به قدم صدق تمکین عرش برین را زینت فرموده اند. علی الخصوص خاتم الاولیاء و اول الاوصياء كه از مشاهده انوار جمال و جلال محو لايزال و سايه بلند پايه مناقبش مبرا از زوال است، نامش از نام خداوند مشتق و عالم هستي از او با رونق علي (ع) و اما بعد، نظر به حديث شريف اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلث علم ینتفع به و ولد صالح یستغفرله و صدقه جاریه و به مفاد احادیث مستفیضه اعملو لغدکم قبل ان یخرج الامر من یدکم، ولایت دالّه برحسن اعمال (صالحات ) که فریادرس صحرای عرصات باعث نجات است، سرکار عظمت مدار شوکت اقتدار معدلت آثار خیر الاآثار موتمن السطان مقرب الخالقان الذی قلب بین اصبعين من اصابع الرحمن الطایف به بیت الحرام و المعین لاهل الایمان و الاسلام که ما بر رضای الهی بصیر و مراحل دین را نصیر و شعائر ملت و آیین وی دلپذیر است، محض توسل به رسول و آل اطهار و اظهار اخلاص به صاحب مزار فایض الانوار قریه دهک که از کثره غرایب و آثار و شده اشتهار غنی از ذکر مدفون و محل ظهور فیوضات بی چون است، وقف موبد شرعی و حبس مخلد دائمی فرمودند مجاری یکسهم و یک طاقه از مزرعه حسین آباد دهک را که از میر محمد باقر بیک ابتیاع فرمودند(سند شماره 2) با کافه ملحقات و منضمات شرعیه و عرفیه بر مصارف مزار فایض الانوار قریه دهک از تعمیر و روشنایی و فرش و آنچه در شکوه مزار بیفزاید از مقوله اسباب و کاروانسرا و منازل بارانداز زائرین که همه ساله بعد از وضع مصارف مُلکی و مِلکی و حق لازم دیگر که باشد، محصول و منافع آن مصرف می شده باشد و توليت مادام حیات الواقف اطال الله بقائه که با خودشان است تعیین و تفویض فرمودند به حقیر خاکی و ذره بی مقدار تراب نعل العلماء و الطلاب محمد حسن هردنگی و بعد حیاتی با اصلح اولاد و وابستگان حقیر و تعیین ناظر به عهده متولی مقرر فرمودند و هرگاه انقراضی در اولاد فقیر نازل شود با حاکم شرع بلده بیرجند مقرر است و عشر حق التولیه مقرر است. صيغه شرعیه وقف جاری و ملک به تصرف وقف داده شد و کان ذلک وقوعا بتاریخ شهر جمادی الثانی 1314 هجری نبوی (عبده الراجی محمدحسن) . –~~~~~~~~~~~~–
حاشیه ها : بخدامیها حسب التعلیقه الرضیه المزوه و انا لدی خادم الطبه ولی الله ابن ملا محمد شفیع هردنگی [1] قد وقع فیه بما فیه بلا ریب القبول حرره الاحقر سجع مهر ابن الجانی ابن حسن (کذا) قد وقع ما وقع و الخیر فیما وقع .مهر افوض امری الی ا.. عبده احمد وقع فیه بما فیه حسب التعلیقه الصادره لدی الاجل الاکرم اجور له حرره الجانی تراب اقدام العلماء ابن الحاج شیخ محمد حسین محمدرضا [2] بسمه تعالی الامر کما زبر لا ریب فیه ..بالطوعه به حسن القبول محمد باقر بن محمد حسن [3] بسم ا.. و الحمد ذلک الکتاب لا ریب فیه افوض امری الی ا.. عبده محمد حسن [4] عبده الراجي اسماعيل ( امير اسماعيل خان ) سيد ابوتراب الحسيني ( سيد ابوتراب انوار ) [5] – در سال 1315 قمری وقفنامه یکسهم و یک طاقه از مزرعه حسین آباد دهک مربوط به امیراسماعیل خان بر عهده ملا محمد حسن گذاشته شد(سند شماره 22) [1] حاجی ولی الله فرزند ملا محمد شفیع هردنگی از علمای ناحیه هردنگ، سرچاه و عربخانه [2] شیخ محمد حسین راشد محصل فرزند شیخ محمد رضا افضل آبادی از علمای مشهور بیرجند در زمان حیات آیت ا.. تهامی و از شاگردان مرحوم آقازاده (فرزند مرحوم آخوند صاحب كفايه) [3] شیخ محمد باقر هردنگی فرزند محمد حسن از علمای وقت قاینات [4] ملا محمد حسن مبادینی داماد و عموزاده آخوند ملا محمد حسن و از علمای منطقه هردنگ، سرچاه و عربخانه [5] سيد ابوتراب حسینی مشهور به انوار فرزند سید ابوطالب مجتهد قاینی از علمای مشهور قاینات
متن سند : بسم الله الرحمن الرحیم الداعی علی التحریر و الترقیم آنکه چون بندگان سپهر و جنت مکان رضوان آشیان امیرالامراء العظام المستغرق فی بحار الانوار رحمه الملک المنان، مجاری یکسهم و طاقه از مزرعه حسین آباد جنب مزار فائض الانوار دهک را از میر محمد باقر بیک ابتیاع فرموده وقف مزار فرمودند (سند شماره 22) و بعد ذلک كه سرکار عظمت مدار آفتاب اشتهار کیوان اقتدار معدلت آثار مقرب الخالقان الامیر العدل الاکرم الاعظم اشرف الحجیج ایضا مجاری یک سهم و یک طاقه را از آنچه ابتیاع فرمودند وقف مزار فرموده و تولیت را با این دون بی مقدار و ذلیل خاکسار محمدحسن هردنگی مقرر فرمودند جهت اجتماع ملک وقف، چون مصرف هر دو وقف یکی است ، یک سهم و طاقه سابقه را ايضا با این خاکسار تفویض فرمودند که بعد از مصارف لازمه مِلکیه و مُلکيه و عشر حق التولیه به مصارف مزار صرف نمایم و صورت عمل را به نظر کارگزاران رسانیده به لوازم تولیت قیام و اقدام نمایم و ظاهرا سند وقفنامه هم در جنب چند وقفنامه مبارکه در خدمت امناء شرع بلده بیرجند ضبط باشد و به جهت اطلاع بر امر مزبور امر به رقیم این صحیفه فرمودند. حسب الامر الارفع الاعلی تحریر یافت که هم سند وقف و هم سند عمل خاکسار باشد ( بتاریخ خامس عشر من شهر جمادی الاولی 1315 هجری نبوی) حاشیه های سند – صحیح است کما فی السابق عمل وقف 3 سهم مزرعه حسین آباد را بر جناب مستطاب شریعتمدار عزیز محترم مهربان آخوند ملامحمدحسن زید فضله، رسیدگی فرمایند که به مصارف مقرر شده برسد.زیاده لازم نیست.شهر جمادی الاولی 1323 {سجع مهر} الراجی محمد ابراهیم . – هر چند وقفنامه مرحوم پدرم امیر علم خان فعلا در دسترس نیست ولی همانطور که طبق نظریه مرحوم برادرم امیر اسماعیل خان عمل به وقف را در سال 1323 هجری بر مرحوم ملا محمدحسن هردنگی واگذار کردم حاليه هم با اصلح اولاد آن مرحوم واگذار می نمایم (7 اسفند 1322شمسی)- (امضاء الراجی محمد ابراهیم) – امیر علم خان حشمت الملک نعمت ا.. بالغفران و افاض علی الرضوان – صانه الله عن الحوادث و الفلک صحیح است عبده الراجی اسماعیل ( امضاء عبده الراجی اسماعیل ) –~~~~~~~~~~~~– بررسی اسناد مربوط به مكاتبات ملامحمد حسن هردنگي و امير اسماعيل خان درباره رسيدگي به امورات مزار دهك و مِلك وقف خاندان خزیمه علم در مزارع اطراف روستاي دهك (سند شماره 23):
متن سند : سوال اول : عرضه می دارد که علی براتی زارع حسین آباد خودش خواهش کرد که زارع وقف باشد داعی هم خدمت عالی عریضه کردم حکم فرموده اند که یک سهم از چهار سهم از جدا شود و سه سهم از وقف باشد بعد از صدور حکم نادم شد و اطاعت نکرد ناگزير یک سهم را جدا کردم به میل خودشان هر جا زمین بایری بوده دادند و روی دو سهم انداخته به زارع دادم که وقف جدا باشد باز اگر یک چند مصرف داری آن وقت داده اند که خود ضابط هم حاضر بوده اند ثانیا گرفته اند و بایری بی مصرف به زارع وقف داده اند و بیجا انباری هم نمی دهد که به حسب استمرار دهاقین باید بدهد و هم نمی داند بلکه یک دفعه بچه اش سر زارع وقف را هم شکسته در حضور ضابط، سیاهه را خواندم و به او گفتم خید وقف را واگذار آنجا که قائل شد، باز به جای خود رفته جواب نمی دهد داعی از حرمت خود نمی توانم با او معارضه کنم درد سر هم تا کی بدهم. آنچه حکم است بفرمایید. امر العالی مطاع و ارفع پاسخ : عالی حاه ها ملک موقوفه را خود شما موضوع داشته اید حال هم باید از اراضی و غیره بقدر الحصه قسمت موقوفه را بدهند و عذری نیاورند. سوال دوم : محمد مهدی بیک هم زارع وقف را از خرمن پاک کردن منع کرده اند که باید به اذن ما باشد حقیر درو را پیش از ایشان نمی کنم چراکه غرق را شکستن خوب نیست .اما باقی امور وقف را اگر به اختیار خود هستم حکم بفرمائید و اگر باید در اطاعت ایشان باشم هم باید اطاعت کنم دوساله سالی ده من گندم گندم مشرفی از ملک وقف برده اند از ولگار هم به همین نسق البته می برند نمی دانم تکلیف حقیر دعاگو چه چیز است این گندم را مطالبه دارم و بعد هم به اختیار خود باشم و حساب داعی با خداوند عالم جدا و یا با سرکار باشد یا باید مطالبه نکنم و در اختیار ضابط و مشرف باشم این فقره را هم حکم و دستخط فرمائید اطال ا… عمر العالی پاسخ : در تمامت امورات موقوفه شما به اختیار خود بوده و هستید واحدی از ضابط و زارع در امر شما نبايد دخل نمایند و در تمامت قسمت موقوفه مشرفی هم نباید مطالبه نمایند چنانچه برده باشد هم باید بدهد خود شما استرداد نمائید . سوال سوم : از اشجار خارج باغ یک سهم و طاقه قدیمه حصه دارد و از یک باغ که حال باغ شده و سابق باغ درستی نبوده هم به اعتقاد حقیر یک سهم و طاقه قدیمه حصه دارد و از مرحوم میر محمد باقر مکرر شنیدم و حال هم از پسران ایشان پرسیده ام می گویند در دو باغ که یکی را شریک داده و یکی را سرکار حصه نداشته در باقی همه جا حصه دارد زمین را هم جدا کردم ، علی براتی زارع هم جواب نمی گوید زارع هم جواب نمی گوید ضابط هم تصدیق او می نمایند و داعی که می دانم واقع را، راضی نیستم که حق وقف در ملک سرکار باشد. امر از سرکار است. اطال الله بقائه. پاسخ : خودم انشاالله تعالی به دخالت در وقف نخواهم شد، باشد زمانی که خودم به مزار مشرف شدم تحویل و واگذار خواهد شد. سوال چهارم : پارساله بيست روز یک دفعه و ده روز یک دفعه معطلی کشیده تا اسباب فراهم آورده، شکست و ریخت مزار را اصلاح کردم به قدر سلیقه و قوت و تخت های حلبی را هم نصب کرده میخ های بسیاری زده ام. هشت تومان خراسانی مخارج شده است، دو تومان و نیم خراسانی هم باقی مانده که قرار گذاشته ام منزل بسازند به اجاره و امساله که محصول را ملخ خیلی ضایع کرده ، اگر کمی بوده هم سبز درو کرده اند زارع خواسته پاک کند که پوده نشود مشرف مانع شده است آنچه امر عالي است مقرر خواهند فرمود .باقي مباد هر آنكه نخواهد بقاي تو . پاسخ : البته هر آنچه را كه حكم كرديد همان است و آنچه معمول داشته اید انشا الله به قاعده است. سوال پنجم : سه سال قبل که شرف خدمت عالی را دریافتم عرض کردم در باب مصالح املاک حصه وقف مقرر فرمودند که مال وقف باشد بعد که زارع جدا شد مطالبه کردم ضابط و زارع گفتند مصالح املاک نیست به بلده برده اند که عرض بیاورند همانجاست عرض نیاورده اند. پانزده قران از مال وقف به مصالح املاک وقف داده ام دانسته کارگزاران باشد . پاسخ : البته ملک موقوفه را مصالح الاملاک میخواهد و باید از خرج محصول موقوفه داده شود. سوال ششم :کاه را که سرکار به داعی مرحمت فرموده اند حسب الدستخط العالی از اول تا به حال داعی یکصد و شصت مَن کاه برده ام. صد مَن را پارساله در گلکاری مزار خرج کردم و شصت مَن را به حیوان خود داده ام. زیاده دخل نکرده ام ، بیده پنجه هم ، چهار بیده خرج کرده ام از شش مَن بیدگي . پاسخ : کاه به تمامت حق التولیه مال من است و به شما واگذار نموده ام به هر طرف که عمل نمائید و خرج نمائید خود دانید . سوال هفتم : پارساله مزار را یکساله به ملاحسین خادم اجاره دادم به هشت تومان خراسانی و اجاره خط با فهرست عرایض و عريضه علیحده در زمان غم نشان جراحت دست مبارک فرستاده بودم جوابی نیامده امساله هم اجاره سر رسیده است هر چه حكم است تا چنان شود. از مال الاجاره داعی دخلی نکرده ام که کارگزاران وا طلب نمایند مدعی نیز زیاده دارد ولی دست خالی دارند و این ملا حسین چیز دارد و معتبر است . پاسخ : انشا الله تعالی خودم که مشرف شوم با اطلاع شما قرار درستی خواهم داد آدم امین درستی باشد که خرابی ننماید. –~~~~~~~~~~~~– ( سند شماره 24) :
متن سند : سوال اول : فدایت شوم از زمانیکه از سفر مزار مراجعت فرموده اید داعی به انجام امر مزار که محول فرمودید مشغول شدم و تا غره (اول) تعمیر کامل شد به سر رشته ای که آقای امیر حسنخان دادند. درِ راست که بَر (پهلو) می داشت، میله ایوانچه گرفته شد ، دهنه هر ایوانچه دو ذرع کم چهار یک، به رنگ شیری و نقل افشان شد ولی سفید کردن ایوانچه ها باقی ماند، مصالح آن موجود است برای استاد خیلی مرارت کشیدم، کناره های مزار یک زرع تخت شده است، اگر کم است بقدر سه هزار خشت نپخته هنوز است، تا ناخرند (خریده نشده اند) امر فرمایید تا کنگره هم بشود. در تابستان اصل روضه خانه هم تا کمر گچ شد و هنوز هم گچ سفید زیاد آمده است. یکصد و هشت تومان رایج خرج شده است، چهار تومان و نیم دیگر از وجهی که مرحمت فرمودند باقی است. داعی خود در این مدت نه خرجی از وقف خوردم و نه مزدی برداشتم و دو ماه نیز معطل بودم. امر از همکار اجل اعظم است و هوالمطاع . پاسخ : جناب عزیز مهربان به طور قاعده تمام نموده اید و باشد، ان شاء الله تعالی تا زمانیکه خودم مشرف شوم، چنانچه ناتمامی داشته باشد، خودم دستورالعمل آنرا خواهم داد تا که انشاالله تمام نمائید. زیاده است. –~~~~~~~~~~~~– سوال دوم : محاسبه ملاحسین خادم را به مرارت کردم، از روی تعلیقه رفیعه امیر سعادت مرحوم اعلی الله مقامه.آنچه قبض داشت محاسبه کردم و هنوز می گوید دو قبض دیگر دارم در دست کربلایی حاجی بیک علی محمد علی که وجه داده ام که خدمت سرکار بدون نوشته کربلایی حاجی را داده نمایانید، داعی قبول نکردم، بیست و سه تومان خراسانی طلب مزار شد، اگر باید قبض کربلایی حاجی را قبول کرد که وجه خدمت سر کار داده شده، هفت تومان خراسانی قبض کربلایی حاجی است و شانزده تومان دیگر طلب مزار باقی خواهد ماند. یک ماهه وعده کرده است بیاورد ، هنوز که نیاورده است . امر از سرکار است. پاسخ : چنانچه از خودم سندی باشد حواله الوصول و حواله غیر الوصول قبول نمائید که به خرج ممضی است و باقی را الی اثبات آخر مطالبه نمائید. زیاده حاجت ندارد و غیر از آن خیر و به خرج ممضی است و آنرا مطالبه کنید . سوال سوم : یک سال و نیم اجاره مزار را از او گرفتم که خود به او اجاره داده بودم و چون وجه بیکار گذاشته بود کربلایی ملا ولی الله که در خدمت سرکار روضه خواندند عازم مکه معظمه شدند به ایشان تومانی دو قران به مرابحه دادم. امر از سرکار است اگر ممضی نیست موجود می نمایم . پاسخ : عیبی نداشته، شما ان شاء الله مطالبه خواهید نمود . سوال چهارم : مزار را به ملا حسين قديمي به اجاره دادم 5 ساله و سالي به 5/14 تومان و يك تومان را به اسم خود علاوه كردم و هر ساله هم اختيار فسخ با خود گذاشتم و ضامن هم از او گرفتم، همان مير محمد علي نامي را كه شريك ملك مزرعه حسين آباد است و ديگر گنجايش زيادتر ندارد. امر از سركار است.
پاسخ : عيبي ندارد آنچه قرار داده ايد ولي زمان همان مال الاجاره منقطع نشده و هدايت آن بر خود شما باشد و اسباب معطلی خود شما نباشد و به قاعده انشاء الله وصول نمائید. سوال پنجم : مزار فرش کم دارد اگر مرخص می فرمایید تا از همان وجه مزار فرش جهت مزار خریده شود و بعضی تعمیرات در خارج لازم دارد مثل بلغورخانه و مطبخ خانه که ظروف وقف آنجا باشد که خیلی ضرب می زنند و می شکنند و یک قدری هم اسباب مسینه لازم دارد جهت زوار مثل غلیف و یک مجموعه جهت جای پیه سوز که روغن روي زمین و فرش آن نچکد. اگر مرخص می فرمایند تا از همان وجه مزار ابتیاع شود. والامر العالی مطاع پاسخ : ضرری ندارد آنچه لازم بدانید از فرش و ظروف و باقی لوازم که محتاج به آن باشد و ثمری به احوال زوار و خود ابتیاع نمائید و اثری داشته باشد از همان وجه مزار وصول شود . سئوال ششم : تنخواه مزار بعد از وصول شدن از ملاحسین خادم با آنچه به رِبح دادم بعد از گرفتن یا اجاره دادن و حال با عدم اجازه به هر کس حکم می فرمایند تا تحویل و تسلیم شود . پاسخ : تنخواه هر قدر به درجه وصول برسانید با آنچه که به درجه وصول رسانیده بوده اند انشاالله در نزد خود شما سپرده باشد که در مصارف لازمه مزار فیض الانوار در کلی و جزئی خرج و صرف شود و انشاءالله درکمال خوبی خرج و صرف شود. زیاده حاجت ندارد. متن سند 24 : سند در ادامه می آید. سوال اول : مجاری یک سهم و طاقه حسین آباد که سرکار وقف فرموده اند و تولیت را به داعی مرحمت فرموده اند ماذون می فرمایند که جدا شود یا مشاع باشد . پاسخ : مکرم جناب مستطاب عزیز ممتحن : هر سه سهم تولیت با شماست، اگر در این وقفنامه درج نیست نوشته شود و اراضی هم باید جدا شود . سوال دوم : از باغ و اشجار هم وقف را شریک می فرمایند یا مثل یک سهم و طاقه موقوفه همکار امیر مرحوم اعلی الله مقامه شراکت ندارد . پاسخ : این هم مثل آن سهم و طاقه دیگر اشجار ندارد . سوال سوم : کاه مانده از یک سهم و طاقه را هم داعی باید به مصرف وقف برسانم یا جهت علیق اسبان سفر مزار سرکار باید ذخیره باشد. پاسخ : کاه را باید جهت علیق مالها ضبط فرمایند و انشالله خیال دارم طاحونه بسازند در عوض از طاحونه داده خواهد شد. سوال چهارم : اگر رای عالی به جدایی باشد داعی خود مرخص است که با ضابط سرکار جدا کند و یا دیگری را مقرر می فرمايند . پاسخ : بسیار خوب . سوال پنجم : مرخص می فرمایند هرگاه رای باشد که کاه را در سرخرمن ، محصول آنرا به تصرف خود در آورم که رجوع به دفتر و اهل دفتر برای داعی حرج و مشقت دارد . پاسخ : ایرادی نیست . سئوال ششم : مرخص می فرمایند که از منزل پشت گُدار که از میر محمد باقر بیک بوده ، جهت یک سهم و طاقه گرفته شود تا دو مَن محصول در آن ضبط شود یا نه . پاسخ : عیبی ندارد. سئوال هفتم : محصول امساله را چون تکلیف داعی مشخص نبود کارگذاران ضبط فرموده اند، مرخص می فرمایند که از ایشان دریافت دارم . پاسخ : آری محصول را دریافت دارید . حاشیه پایین سند : جواب عرایض را به دستخط مبارک مرقوم فرمایید و مزین هم بفرمایید که سندی علیحده در کار نباشد. امرالاعلی مطاع و ارفع –~~~~~~~~~~~~–
–~~~~~~~~~~~~– متن سند شماره 25 : سوال اول : به جهت جدا کردن ملک وقف به حسین آباد رفتم و با محمدحسن بیک وعده کردم که از گِلرگ [1] ایشان را خبر کنم بیایند قبول هم کردند و کاغذ نوشتم. ده روزه هم معطل شدم، بعد مذکور شد که گفته اند سرکار اجل اعظم به من نفرموده اند نمی روم با اینکه دستخط مبارک را دیده بودند حکم خاص می خواستند جسارت نموده که در مالکیت میرمحمد باقر بیک که ملک فروخته جدا شد، اراضی بین زراعین هم همسری شده، اگر رای مبارک باشد علی براتی چهار سهم دارد دستخط فرمایید که علی براتی زارع وقف باشد و یک سهم از (آب روانه) او جدا شود و به زارع دیگر تسلیم شود که دو زارع از ملاک خاصه سرکار باشد و یک زارع از ملک وقف سرکار. الامر الارفع مطاع پاسخ : جناب مستطاب فضائل ماب علام فهام عزیز مکرم مهربان : به همین قدر که نوشته اند صحیح است . سوال دوم : یک سهم از آب علی ایهال سوا نمائید که زارع وقف علیحده و زارعین این جانب جداگانه را با مستند از آثار به نظر می آید که ضابط از ملک وقف ده نیم می خواهند چرا که چنین فرمودند اگر تو حق التولیه نمی خواهی من هم ده نیم نمی خواهم یعنی کشک. آنچه حکم سرکار است دستخط فرمایید. الامر العالی مطاع پاسخ : عالیشان محمدحسن بیک از ملک وقف، حق ده نیم برداشتن ندارد. سوال سوم : کاه را که حکم سرکار شده است جهت علیق دواب باشد داعی هم همینکه آنجا می روم حیوان داعی گرسنه باید باشد. اگر مصلحت سرکار اجل اعظم باشد دستخط فرمایید که قدری جهت چند روزه توقف خود برای حیوان خود ببرم. امر العالی ارفع پاسخ : مناصفه کاه موقوفه را به خود شما واگذار می کنم از باب حق التولیه خودم که حیوان شما هم آنجا که می رود گرسنه نباشد . [1] نام یکی از روستاهای معروف عربخانه
متن سند : در سال 1319 قمری امیر اسماعیل خان كه به حساب مزار رسيدگي می کرده مي گويدكه چهل و چهارتومان و دو هزار دينارخراساني كه از بابت اجاره مزار باقي مانده آقاي ملاحسين فراتانی مزاربان به مرحوم آخوند ملا محمدحسن بدهد. وي متذكر مي شود كه مال الاجاره نه ساله با ملاحسين محاسبه شده و در اصل شصت و سه تومان خراساني بوده كه پس از وضع موقوفات از بابت چشمه سار مزار و بابت 2 طغرا قبض و3 تومان تخفيف اين مقدار به دست آمده است. –~~~~~~~~~~~~–
ملا محمد حسن به دلیل دوری محل زندگی از روستای دهک، جهت انجام امورات وابسته به این مزار، هر ساله و یا برای چند سال املاک وقفی را به صورت رعیتی به کشاورزان محلی و امورات مزار را به صورت اجاره به برخی از افراد تحویل می داده است که گاها این افراد، از پرداخت حق الاجاره ملک یا مزار سرباز می زدند که آخوند جهت تنبیه یا سهل الوصول بودن مطالبات شرعی مربوطه از امیر اسماعیل خان تقاضا می نموده تا به گونه مکتوب این موضوع را به آنها گوشزد کند(اسناد شماره 27 تا 32).
اسناد شماره 27 تا 32 مربوط به اخذ هزینه اجاره مزار توسط امیر اسماعیل خان در سالهای 1310 تا 1317 قمری از ملا محمد حسین خادم و مزاربان مزار دهک می باشد. –~~~~~~~~~~~~–
سند شماره 33 : نامه ملا محمد حسن به امیر اسماعیل حشمت الملک در رابطه با ساخت ضریح برای مزار در سال 1321 قمری :
متن سند : جعلت فداک – اسم المطالب و اعظم المارب داعی واقعی صمیمی بعد از سلامتی مزاج عالی مزید شوکت و اجلال و دوام سعادت و اقبال سرکار اجل اعظم افخم ولی النعمت بجلاله العالی است. خداوند عالم وجود مبارک را از معالم الام محفوظ داشته باشد و ظل ظلیل را بر مفارق و اعیان و مخلصان مستدام بدارد، ضمنا جسارت می رود که اگر چه وجود خالی از نمود داعی قابل توجه خاطر نیست ولی مقرر مرحمت عامه اقتضای مرحمت دارد، داعی به وظیفه خود اشتغال دارد بواسطه کربلایی محمد قلی بیک یک مرتبه و ابوالحسن بیک مرتبه دیگر به موقف عرض رسانیده ام که مبلغ 50 تومان خراسانی از اجاره مزار کثیر الانوار قریه دهک جمع آوری شده چه موجود در خانه است و چه در نزد مردم تملک است و مخارج جزئی اگر مزار را لازم شود محصول ملک جواب می گوید، این وجه را اگر رای مبارک اقتضاء فرماید قدغن فرمایند که ضریحی آهنی جهت مزار بسازند به مثل ضریح مزار دره شیخان. اگر کسر کند اجاره مزار سالهای بعد هم می رسد، هر گاه رای مبارک اقتضا نماید حکم خواهند فرمود تا وجه را از میان مردم جمع کرده، انفاذ حضور مبارک نماید. امساله یا از بی سعادتی داعی و یا از مرحمت الهی مزارعی که داعی شریک بوده ام بر همان خشکی خود باقی بوده است، 2 راس بزغاله نیم پروار انفاذ حضور شد، ترجی آنکه درجه قبول یابد. حیوان سواری که به مزار یا جای دیگر رفت و آمد نمایم ندارم، اگر در(سری) اصطبل حیوانی یعنی الاغی زیاد باشد مرحمت خواهند فرمود، قوه مخارج حیوان دیگر ندارم و همان الاغ را خواهش دارم. در باب وجه مزار به دستخط مبارک بر هامش عریضه جواب مرقوم خواهند فرمود که تکلیف خود بدانم. باقی همه روزها ایام عزت و کامرانی و اجلال بر دوام باد. برب العباد – ظل العالی ظلیل – داعی محمد حسن الهردنگی –~~~~~~~~~~~~– نکاتی درباره این سند : 1- گلایه ملا محمد حسن از امیر اسماعیل خان به دلیل عدم مراجعت و رسیدگی به امورات مزار 2- تقاضای ساخت ضریحی برای مزار دهک به مانند ضریح مزار دره شیخان 3- تامین مبلغ 50 تومان خراسانی از اجاره مزار کثیر الانوار قریه دهک جهت ساخت ضریح برای مزار دهک 3- وجود ضریح برای امامزادگان دره شیخان در سال 1321 قمری 4- وجود خشکسالی ادامه دار در سال 1321 قمری در منطقه عربخانه 5- فقر مادی آخوند حتی در حد تامین هزینه های نگهداری و خرید یک الاغ که نشان از تقوی و ساده زیستی وی دارد. مهمترين اقدامات ملا محمد حسن در مزار دهک عربخانه : 1 – ايجاد مهمانسرا، بلغورخانه و مطبخ خانه براى زوّار . 2 – ایجاد یک مجموعه جهت جای سیه سوز که روغن روي زمین و فرش آن نچکد . 3 – احياى چاپارخانه برای تغذیه حیوانات . 4 – پرداخت هزينة سفر براى زائران بینوا جهت بازگشت به وطن. 5 – مهیا کردن سفر برخی از روحانیون منطقه جهت انجام سفرهای مذهبی از جمله حاجی ملا ولی ا.. هردنگی به مکه معظمه از هزینه های مزار به صورت قرضی . 6- احياى موقوفات خاندان خزیمه علم مربوط به این مزار . وى اولين شخصى بودكه در دوران حکمرانی این خاندان به مقام نيابت توليت عظمى برگزيده شد و توانست اين مجموعه را از ركود درآورد و به رونق خوبى برساند. تا زمانى كه ملا محمد حسن زنده بود مديريت فعالى داشت و مانع از خودسریهاى افراد سود جویی چون محمدحسن بیک از روستای گُِلرگ، علی براتی زارع از روستای حسین آباد دهک، محمد مهدی بیک، ملا حسين قديمي و میر محمد باقر بیک مى شد. 7- تعميراساسى بقعه مطهر در سال 1317 قمری در مدت 30 روز و با هزینه حدود 63 تومان خراسانی.سنگ سیاهی که در بنای مزار موجود است گواه بر این مسئله می باشد(راشد،1345 : 4). 8- تنظيم امور خدمه، وقفیات و مسائل شرعی مربوط به مزار دهک. 9- ساخت منزل مسكونی با حیاط برای خادم و مزاربان. 10- تقاضای ساخت ضریح برای امامزاده در تاریخ 1321 قمری از امیر محمد ابراهیم شوکت الملک. شيخ محمد باقر(هردنگي) مباديني : عالمي وارسته، با تقوا وگمنام، فرزند ملا محمد حسین هردنگي، برادرزاده و داماد آخوند ملا محمد حسن هردنگی است كه دختر او به نام صغری را به عقد خود درآورد و چون فرزندي از او به جا نمانده امكان بررسي در آثار او مقدور نمي باشد. ايشان در حدود سالهاي 1285 تا 1365 قمري مي زيسته است. وی بعد از ارتحال آخوند ملا محمد حسن هردنگی بنا به 2 حکم حكومتي(اسناد شماره 20 و 34 ) و 4 حكم شرعی موجود( اسناد شماره 20،21 و 37 و پی نوشت سند22) از سال 1328 تا 1363 قمری عهده دار توليت مزار دهك عربخانه و از سال 1328 مسئول رسیدگی به مسائل شرعی منطقه هردنگ، سرچاه و عربخانه و از سال 1332 قمری عهده دار رسیدگی به مسائل شرعی جلگه ماژان نيز می شود. –~~~~~~~~~~~~– متن سند شماره 34 : اجازه نامه حضرت آيت ا.. محمد باقر(گازاری)آيتي بیرجندی به شيخ محمد باقر در جهت ر سیدگی به امورات شرعیه ناحیه هردنگ، سرچاه و عربخانه : بسم ا.. الرحمن الرحيم : جناب مستطاب فضائل مآب قدس خطاب آخوند ملا محمد باقر زيد فضله العالي. محفوظ از آفات و محروس از بليّات باشند. بالنبي و آله الامجد. در ثاني رقيمه شريفه زيارت شد و از سلامتي جنابعالي مسرور شدم. در فقره امور دينيه همه جا ضايع است و اكثر ناس تابع شيطان خنّاس شده اند و امور فصل مخامصه و نزاع نيز محتاج به فصل نزاع ديگر شده است، لهذا باز هم مهما امكن سعي در حوائج مسلمانان لازم است به هر قدر بدانند و اطاعتكار فرمايشات جتابعالي باشند و چون بسيار در موارد كثيره احتياج به قسم مي افتد و به غير آن راضي نمي شوند و زحمت آمدن از اطراف به شهر هم ضرر به مسلمين است و شريعت سمحه سهله به آن راضي نيست. لهذا اذن مي دهم و در مسئله موافقت با مرحوم ميرزاي قمي صاحب قوانين دارم كه آخوند عادل ثقه به قسم فصل نزاع كند و جناب شما را اذن مي دهم كه تا ممكن شد اصلاح فرماييد و اگر محتاج به قسم شد قسم بدهيد. ان شاءا.. مسلمين رجوع نموده و پيروي نمايند. باقي و السلام عليكم و رحمه الله و بركاته
–~~~~~~~~~~~~– متن سند شماره 36 : نامه محمد ابراهیم شوکت الملک درباره شيخ محمد رضا افضل آبادی و شيخ محمد باقر مبادینی به میر عبدالرحیم محتشمی( نایب الحکومه هردنگ و سرچاه) و محمد حسن خان شیبانی(خان ماژان) : عالیحضرت ارجمندی میر عبدالرحیم بیک را مرقوم می شود در باب امورات شرعیه ناحیه هردنگ و سرچاه و غیره از عقود و ایقاعات و غیره که در تولیت مرحوم مغفور آخوند ملا محمد حسن طاب ثراه به آن مرحوم متوفض بوده، حالیه هم از طرف امناء شرع مطاع انور به جناب مستطاب شریعتمدار حاجی شیخ محمد رضا و جناب مستطاب قدس خطاب شیخ محمد باقر واگذار شده و از قرار معلوم بعضی، مداخلات در امورات شرعیه آن حدود می نمایند، لذا مقرر داشتم که هیچکس به جز اشخاصی که از طرف امناء شرع مطاع انور معین شود به جهت رتق و فتق امورات شرعیه احدی حق مداخله در امورات شرعیه آن حدود را نخواهند داشت و هر کس مداخله کند مورد مواخذه خواهد بود(1328 قمری). سند شماره 36
–~~~~~~~~~~~~– – واگذاري توليت مزار دهك عربخانه به شيخ محمد باقر مباديني فرزند ملا محمد حسين هردنگي توسط فقهای ناحیه هردنگ : متن سند شماره 37 : بسم الله الرحمن الرحیم بعد الحمد و الصلوه علی مستحقیهما، از آنجائیکه سعی و جهد در طرق خیریه و اقامه شعائر اسلامیه از اشراف طاعات و افضل قربات و حائز آن داخل در ممتثلین آیه وافی هدايت أستبقوا الخیرات است لذا عالیجناب قدس القاب شریعتمدار آقای شیخ محمدباقر خلف مرحوم کربلایی ملا محمد حسین ساکن مزرعه مبادی از محال هردنگ متصدی مزار فائض الانوار دهک وقف موبد طّی و حبس مخلد اسلامی نمودند مجاری نیم روز که عبارت از سي فنجان باشد از قریه رق را با تمام متعلقات و منضمات شرعیه و عرفیه بر مصارف مزار فائض الانوار قریه دهک از تعمیر و روشنائی و فرش و سایر آنچه در شکوه مزار مزبور مي افزايد که همه ساله متولی منافع آن را بعد از وضع مصارف مِلکی و مُلكي و عشر حق التولیه در مصارف مزبوره صرف می نموده باشد و چون این نیم روز مزبور در عوائد سه سهم حسین آباد دهک که وقف بر مصرف مزبور است ابتیاع شده و تولیت آن سه سهم به حسب وقف نامه معتبره با مرحوم ملا محمد حسن هردنگی و بعد با اصلح اولاد و وابستگان و مع الانقراض نسل با حاکم شرع بلده بیرجند می باشد، لذا تولیت این نیمروز را هم که از عواید آن است با اصلح اولاد آن مرحوم نسلا بعد نسل ما تعابتوا و تناسلوا قرار دادند و مع الانقراض كما رقم و حق التوليه عشر و صيغه جاريه و متولي ملك مزبور را قبض نموده و مصرف به عنوان وقف نمود و قواعد صحت و لزوم اعمال شد و کان ذلک تحریرا و قوعا .1351 هجری نبوی (ص) حاشيه ها : مراتب مسطوره مورد قبول حقير است : حرّره محمد باقر رفيعي [1] ذلك الكتاب لا ريب فيه – حرره الاحقر اسمعيل الحسيني [2] اعترف الواقف المعظم المزبور زيد عزه و تئفيقه الاقل شيخ محمد حسين افضل آبادي – في صفر 1351 هجري وقع ما فيه لدي حرره الاحقر الاقل عبدالعلي علوي الحسيني بجنوردي [3] وقع ما فيه لدي حرره الاحقر الاقل شيخ غلامرضا محتشمي كشوكي [4] وقع ما فيه لدي حرره الاحقر الاقل حاجي ملا ولي ا.. ابن محمد شفيع هردنگي [1] شیخ محمد باقر رفیعی (مبادینی یا هردنگی) از مجتهدین ناحیه هردنگ، سرچاه و عربخانه و فرزند ملا محمد حسین هردنگی از شاگردان و خواص آقا سید ابوطالب قاینی [2] سید اسماعیل حسینی از سادات صاحب کرامت در ناحیه هردنگ، سرچاه و عربخانه [3] ملا عبدالعلي علوي الحسيني بجنوردي از روحانیون، معمرین و سادات صاحب کرامت ناحیه هردنگ، سرچاه و عربخانه و جلگه ماژان [4] شيخ غلامرضا محتشمي كشوكي فرزند مير محمد علي و نوه مرحوم آخوند ملا محمد حسن هردنگي از مجتهدین وقت بیرجند و از شاگردان مرحوم آقازاده (فرزند مرحوم آخوند صاحب كفايه) –~~~~~~~~~~~~–
–~~~~~~~~~~~~– حاج شيخ محمد غوث : فرزند مرحوم مير محمد علي محتشمي در سال 1282 شمسي در روستاي هردنگ از توابع خوسف در خانواده اي روحاني متولد و در دامان مادري كه خود عالمي گرانقدر و دختر مرحوم آخوند ملا محمد حسن هردنگي بود، پرورش يافت. پس از خوشه چيني از محضر مادري دانا مشهور به ملا فاطمه و پشت سرگذاشتن دوره كودكي عازم حوزه علميه خوسف و سپس بيرجند گرديد و پس از گذراندن دوره مقدمات و سطح براي تكميل دانش خود به مشهد مقدس و مدرسه باقریه روي آورد و از محضر آيات عظام نظير: اديب اول ، حاج حسين قمي، اديب نيشابوري، شيخ اسماعيل اصفهاني، شيخ حسن برسي، حاج محمدكاظم دامغاني، حاج ميرزا احمد مدرس، حاج هاشم قزويني، آشتياني و آقازاده (فرزند مرحوم آخوند صاحب كفايه) قريب 20 سال كسب فيض كرد. پس از تکمیل و اتمام دروس حوزوی و یافتن تسلط کامل بر امورات فقهی، دینی و شرعی (ایشان در مسائل شرعي عمل به احتياط مي كرده اند) نسبت به شركت در امتحان سردفتري اقدام و پس از توفيق قبولی در امتحان، به زادگاهش مراجعت و در آنجا به عنوان سردفتر از سال 1317 شمسی مشغول به كار گرديد . وي علاوه بر دفتر اسناد رسمي، دفاتر ازدواج و طلاق را نيز اداره مي كرد و در اين خصوص پاسخگوي تمامي مراجعان از مختاران و عربخانه گرفته تا براكوه ، جلگه ماژان، تمامي ناحيه هردنگ و سرچاه عماري بود و عنوان امین مردم در منطقه را داشت. معتمديني در هر يك از مناطق براكوه ، عربخانه (معتمد اين منطقه آقاي كريمي خادم و مزاربان مزار دهک بوده است)، سرچاه و جلگه ماژان داشت كه با ارائه صورت مهر و تاييد آنها توسط متقاضیان، ازدواج را ثبت مي نمودند و مشكلي هم پديدار نمي گرديد. در مورد طلاق بسيار سخت گير بود و به سادگي صيغه طلاق را جاري نمي كرد مگر اينكه ادامه زندگي را ناممكن و يا خطرناك احساس مي نمود. با استناد به وقفنامه هاي موجود(سند 21، 37 و پی نوشت سند 22) و به دلیل احترام خاص در بین اعراب منطقه تولیت مزار سيدالحسين (دهك) را به مدت 50 سال از سال 1313 تا 1363 شمسي نیز عهده دار و در بین آنها به آخوند غیث مشهور بود. ایشان سرانجام پس از عمری زندگی با شرافت و باقی گذاشتن نامی خوش در میان مردم در سال 1377 شمسی دیده از جهان فرو بست. از عمده ترین اقدامات اساسی ایشان در منطقه موارد ذیل را می توان نام برد :
–~~~~~~~~~~~~– نتیجه : حضور با برکت برخی از خاندانهای مهم و تاثیرگزار در برخی مناطق از نظر اجتماعی، مذهبی و اقتصادی بسیار مشهود می باشد. خاندان علم از نظر سیاسی و اقتصادی و خاندان هردنگی از نظر مذهبی و اجتماعی نقش پر رنگ و موثری در منطقه قهستان ایفا نموده اند. اسناد بسیار زیادی از خدمات خاندان هردنگی برای مردم منطقه قهستان به یادگار مانده است. این اسناد مربوط به امور شرعی و مذهبی مردم می باشد. تولیت مزار سیدنا الحسین نیز توسط خاندان علم به علمای معروف و مشهوری مانند شیخ محمد حسن هردنگی تفویض گردید. اسناد معرفی شده در این مقاله مشتی نمونه از خروار است. از مجموع اسناد بررسی شده، می توان به نتایج ذیل دست یافت :
2- اشاره به زخمی بودن دست امیر اسماعیل خان که تاکنون توسط مورخان بیان نشده است. 3- تام الاختیار بودن ملا محمد حسن در امورات وقفی خاندان علم و در رسیدگی به امورات مزار دهک. 4- مبلغ اجاره و به نوعی درآمد مزار در 9 سال حدود 63 تومان خراسانی وقت بوده که این نشان از اهمیت و شوکت و جایگاه مهم مزار در اعتقادات مردم آن دوران ولایت قاینات داشته است. 5- در این سند از سفر امیر حسنخان و امیر اسماعیل خان، جهت زیارت مزار و رسیدگی به وضعیت مزار نام برده می شود که این نیز تاکنون در تاریخ قهستان بیان نشده است. 6- وجود خشکسالی مدت دار، حمله ملخها و از بین رفتن محصول روستای دهک عربخانه در حدود سالهای 1310 تا 1321 قمری که در منابع تاریخی قهستان نیامده است. 7- گلایه ملا محمد حسن از امیر اسماعیل خان به دلیل عدم مراجعت و رسیدگی به امورات مزار . 8 – تقاضای ساخت ضریحی برای مزار دهک به مانند ضریح مزار دره شیخان. 9- تامین مبلغ 50 تومان خراسانی از اجاره مزار کثیر الانوار قریه دهک جهت ساخت ضریح برای مزار دهک. 10- وجود ضریح برای امامزادگان دره شیخان در سال 1321 قمری. 11- مزار در حدود سالهای 1310 تا 1321 قمری دارای دو درب ورودی بوده که بعدها به یک در ورودی کاهش یافته است. 12- علاقه امیر تومان و امیر اسماعیل خان به این مزار در بین سایر امرای خزیمه علم کاملا مشهود و ملموس است.چنانکه اولین وقفیات در این خاندان مربوط به امیر علم خان حشمت الملک و اوج خدمات به مزار مربوط به امیر اسماعیل خان می باشد. 13- علاقه امیر اسماعیل خان به شرکت در جلسات روضه خوانی مزار با وجود بعد مسافت فراوان تا بیرجند که در منابع تاریخی اشاره ای به آن نشده است. 14- در بررسی اسنادی نام این مزار، تا زمان تالیف کتاب بهارستان شیخ محمد حسین آیتی، چیزی به اسم مزار سیدنا الحسین وجود ندارد و در تمامی اسناد موجود فقط بحث از مزار قریه دهک عربخانه می باشد لذا علت اشتهار مزار به سید الحسین بیشتر به خاطر سادات مدفون در روستای حسین آباد سادات می باشد که امامزاده نیز منتسب به آنها است. 15- ساخت یک آسیاب جهت رفع مشکلات مردم در روستای دهک 15- رسیدگی به امورات شرعیه مردم عربخانه توسط خاندان هردنگی از حدود سال 1230 قمری تا دهه 70 شمسی . 16- آنچنانکه از بررسی اسناد 20،21، 22 و37 بر می آید، این مزار تا سال 1323 شمسی با نظارت امیر محمد ابراهیم خان و هیئت امناء شرع قاینات با تولیت اولاد ملا محمد حسن مدیریت می شده است ولی از این سال تا اوایل دهه 1370 شمسی برنامه ریزی و هدایت مزار بر عهده علماء ناحیه هردنگ و اولاد ملا محمد حسن قرار می گیرد و از سوی امرای خزیمه علم و هیئت امناء شرع قاینات علاقه مندی به پیگیری مسائل مربوط به آن دیده نمی شود(توضیح آنکه در حاشیه اسناد شماره 20 تا 22 اثر امضاء و مهر امرا و علمای قاینات دیده می شود ولی روند ادامه فعالیتهای مزار در سند شماره 37 توسط علماء ناحیه هردنگ معین و مهر و امضاء آنها در حاشیه سند گواه بر این موضوع است). –~~~~~~~~~~~~– اسناد شماره 3 تا 8 مربوط به ملاعلی هردنگی (طبسی گلشنی) با مهر و رفعنا مکاناً علیا :سند شماره 3 : عقدنامه حسین ولد قاسم محمد گدا با مریم بنت ملا درکی از روستای بمبور از توابع قریه دهک به تاریخ 1254 قمری با مهر ملا علی هردنگی
سند شماره 4 : عقدنامه علی حسن حاجی با مریم بنت قاسمعلی از روستای دهک به تاریخ 1245 قمری با مهر ملا علی هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 5 : عقدنامه حسن ولد مرحوم علی ساکن دهک با زینب بنت صادق دهکی از روستای دهک به تاریخ 1238 قمری با مهر ملا علی هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 6 : عقدنامه عبدا.. ولد مرحوم جعفر با زینب بنت صادق از روستای دهک به تاریخ 1259 قمری با مهر ملا محمد رفیع و ملا علی هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 7 : عقدنامه اسکندر فرزند محمد درکی با آمنه بنت قاسم از روستای دهک به تاریخ 1265 قمری با مهر ملا علی هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 8 : عقدنامه علی حسین ولد حاجی جعفر با مریم بنت قاسمعلی از روستای دهک به تاریخ 1245 قمری
–~~~~~~~~~~~~– اسناد شماره نه تا سیزده مربوط به محمد رفیع هردنگی با مهر عبده الراجی محمد رفیع : سند شماره 9 : عقدنامه حسین ولد حاجی بصیرانی از توابع قریه دهک با خدیجه بنت مرحوم محمد یوسف به تاریخ 1259 قمری
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 10 : عقدنامه علی ولد صادق ولد قاسم کوه بالایی با حوا بنت علی محمد حسین کوه بالایی دهکی از روستای دهک به تاریخ 1262 قمری با مهر محمد رفیع هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 11 : عقدنامه محمد حسن حسین محب سنگکی از بصیران از توابع قریه دهک با زهرا بنت علی صادق کوه بالایی از توابع قریه دهک به تاریخ 1289 قمری با مهر محمد رفیع هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 12 : عقدنامه حسن ولد حسین محب کوه بالایی با زهرا بنت علی محمد حسین کوه بالایی از توابع قریه دهک به تاریخ 1259 قمری با مهر محمد رفیع هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– سند شماره 13 : عقدنامه لطفعلی ولد حسینعلی صادق کوه بالایی با فاطمه بنت محمد اکبر کوه بالایی به تاریخ 1269 قمری با مهر محمد رفیع هردنگی
–~~~~~~~~~~~~– عکس شماره 1 : مزار سیدنا الحسین عربخانه مربوط به تعمیر اساسی آن توسط آخوند ملا محمد حسن و اولادش تا قبل از تحویل مزار به اداره اوقاف شهرستان نهبندان در زمان انقلاب
عکس شماره 2 : مزار سیدناالحسین عربخانه مربوط به تعمیر اساسی آن بعد از انقلاب بعد از تحویل مزار به اداره اوقاف شهرستان نهبندان
–~~~~~~~~~~~~– منابع : – آیتی،محمدحسین. 1371. بهارستان درتاریخ تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد: دانشگاه فردوسی. – آرشیو خانوادگی اسناد خاندان هردنگی( در اختیار کمال غوث). – پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه ، آستان مقدس امامزاده سیدالحسین (علیه السلام)،اطلاعات فیزیکی مزار : http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-24821.aspx. – سایکس، سرپرسی.1363. سفرنامه ژنرال سرپرسی یا هزار فامیل، تهران، لوحه. – حسن آبادی،ابوالفضل.1385.متولیان آستان قدس رضوی از دوره صفویه تاکنون،دفتر اسناد ج 2 و 3 ،سازمان کتابخانه ها و موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی – جریر طبری، محمد.300 هجری.تاریخ طبری ، جلد 11 . – راشد محصل ،محمد تقی،.1392معرفی یک عقدنامه،فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان،شماره دوم،صص : 199 202. – راشد محصل ،محمد تقی.1342.بحث در آثار شش نويسنده قهستاني،پايان‌نامه دوره ليسانس در دانشكده ادبيات دانشگاه مشهد (به راهنمايي دكتر سيد عليرضا مجتهد زاده)،صص : 22- 35. – راشد محصل،محمد تقی.1336.معرفی آخوند ملا محمدحسن هردنگی،روزنامه آفتاب شرق،دوم آبانماه 1336،چاپ مشهد. راشد،محمد حسین.1345. آخوند ملا محمدحسن هردنگی،موجود در آرشیو خانوادگی کمال غوث. – عباسلو،سمیرا، علیزاده بیرجندی،زهرا و الهی زاده،محمدحسن.1392.جایگاه اجوبه های علمای قائنات در تدوین تاریخ اجتماعی منطقه (عصر قاجار)،پایان نامه دوره کارشناسی ارشد.دانشگاه بیرجند. – علیزاده بیرجندی 1،زهرا،عباسلو،سمیرا و الهی زاده،محمدحسن.1392.جایگاه اجوبه های علمای بیرجند در مطالعات تاریخ محلی،مجله علمی ترویجی مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان،شماره 4 ، صص : 29-52، سال هفتم،ص : 39. – علیزاده بیرجندی2، زهرا،عباسلو،سمیرا و الهی زاده،محمدحسن.1392.کارکرداجوبه هاي علماي شیعی در مطالعات تاریخ اجتماعی ایران،فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، صص :75-100، ص : 66. – علیزاده بیرجندی، زهرا.1391.عالمان دین در خراسان جنوبی، انتشارات فکر و بکر، سفارش حوزه هنری استان،ص 106. – غوث،کمال.1390.مروری بر زندگی و آثار آخوند ملا محمد حسن هردنگی بیرجندی، فقه اهل بیت،شماره 66 و67 ، ص 378-382 . – غوث ،کمال.1391.گنجنامه ناحيه هردنگ،تهران،انتشارات فکر و بکر، چاپ اول ،ص 17. – آیتی الخراساني القايني البيرجندی،محمد باقر.1347 قمری.کبريت الاحمر في شرائط المنبر من تهران: اسلاميه. – منصف، محمدعلی.1354.امیر شوکت الملک علم، تهران، امیرکبیر، ص23ـ25 . – موسوى نژاد(عارف)، سيدمحمد.1390. خدمات ميرزا موسى خان به موقوفات آستان قدس رضوى، پيام بهارستان،د2 ، س4 ، ش13 ،ص 371 – 372 . « 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 » |
 |
 |
|